152. LE PARIA, NHẬT KÝ TRONG TÙ, VỤ ÁN HỒNGKÔNG * VĂN THỊ THANH MAI

"Le Paria". Le Parti communiste français, les travailleurs immigrés, et l'anti-impérialisme (1920-24)

• Version imprimable
• 
• Envoyer par email

Avec la Première guerre mondiale la France fit face à une énorme demande aussi bien de soldats que de travailleurs, pour replacer ceux qui avaient été envoyés dans les tranchées. Bien que l’empire français n’ait pas été créé dans ce but (et l’immigration n’avait jusque-là pas été encouragée [1]), il était naturel que les dirigeants français se tournent vers les colonies [2]. On estime qu’entre 1914 et 1918 jusqu’à 900 000 hommes furent entraînés dans le conflit européen – plus d’un demi de soldats, au moins 250 000 d’Afrique du Nord et plusieurs milliers d’Indochine, plus quelques 220 000 travailleurs [3].
Asiatiques, Africains et Antillais furent envoyés au massacre avec encore plus de cynisme que les travailleurs français [4]. Mais ceux qui survécurent furent initiés à un nouveau mode vie – comme le dit la vieille chanson perspicace : « Comment allez vous continuez à les retenir à la ferme une fois qu’ils ont vu Paree ? » Les autorités françaises mirent tous les obstacles sur le chemin des habitants des colonies qui souhaitaient rester dans un pays qui avait été si enthousiaste à les inviter en premier lieu [5]. Néanmoins, en 1924, il y avait quelques centaines de milliers de Nord-africains en France, tout comme plusieurs milliers d’Africains et d’Asiatiques. Il y avait également un petit nombre d’étudiants d’Afrique du nord et d’Indochine ^[6].
 Pour le Parti communiste français (PCF) naissant, l’existence d’une substantielle population immigrée était un défi auquel plusieurs réponses étaient possibles. Alors que pour certains dans el PCF les immigrants étaient sans aucun doute perçus comme un « problème », pour d’autres ils faisaient partie de la solution et offraient une précieuse opportunité pour se battre pour une politique internationaliste, aussi bien au sein des migrants que de la classe ouvrière française.
 Le PCF avait été formé par la décision du congrès de Tours du parti socialiste (SFIO) en décembre 1920 de s’affilier à l’Internationale communiste. L’affiliation du parti de masse de la classe ouvrière française était sans conteste une victoire majeure pour le Comintern – mais elle impliquait aussi de sérieux problèmes. Ce n’est pas en un vote qu’on transforme des réformistes en révolutionnaires. La direction de la SFIO avait soutenu la guerre en 1914, et la plupart de ses membres s’inscrivaient dans la tradition du nationalisme jacobin qui dominait la gauche française depuis deux siècles.
 La huitième des fameuses 21 conditions pour l’affiliation au Comintern exigeait des partis communistes d’ « de dévoiler impitoyablement les prouesses de « ses » impérialistes aux colonies, de soutenir, non en paroles mais en fait, tout mouvement d'émancipation dans les colonies, d'exiger l'expulsion des colonies des impérialistes de la métropole, de nourrir au cœur des travailleurs du pays des sentiments véritablement fraternels vis-à-vis de la population laborieuse des colonies et des nationalités opprimés et d'entretenir parmi les troupes de la métropole une agitation continue contre toute oppression des peuples coloniaux. » [7].
 En fait la direction du Comintern dut constamment batailler avec le PCF pour lui faire reconnaître ses obligations. Ainsi dans la résolution du Quatrième congrès mondial (rédigée par Trotsky), le Comintern condamnait le « point de vue d’esclavagiste des colons communistes en Algérie, et pressait le PCF d’accorder beaucoup plus d’attention et d’allouer beaucoup plus de forces et de ressources que ce qu’il avait fait jusque-là sur la question coloniale. » [8] Ainsi une responsabilité particulière incombait à la minorité du Parti composée d’internationalistes consistants – notamment ceux issues de la tradition du syndicalisme révolutionnaire, avec ses campagnes antimilitaristes, et en particulier le groupe autour de Vie ouvrière qui s’était opposé à la guerre depuis le premier jour et avait joué un rôle clé pour organiser le soutien Français à Zimmervald [9] [10].
 Lors du Congrès de Tours, un jeune intervenant indochinois prit la parole et raconta à l’assemblée des délégués comment ses compatriotes étaient « honteusement opprimés et exploités », en même temps qu’ « empoisonnés » par l’alcool et l’opium. Les prisons étaient plus nombreuses que les écoles, et la liberté d’expression n’existait pas. Il insista en disant  que « le Parti doit faire une propagande socialiste dans toutes les colonies », et conclut par l’appel : « Camarades, sauvez-nous ! ».
 L’intervenant – qui devait être plus tard connut mondialement sous le nom de Ho Chi Minh – fut applaudi, mais il toucha clairement un certain nombre de cordes sensibles. Il fut interrompu deux fois. La première fois, Jean Longuet, le petit-fils de Marx, poussa de hauts cris en justification de sa propre réputation : « je suis intervenu pour défendre les indigènes ! ». Un peu plus tard un délégué anonyme l’interrompit bruyamment pour demander si Ho ne serait pas en train de coopérer avec Enver Pasha [11]. Ho répondit par un cinglant « Silence, les parlementaires ! » [12]
            La réponse du PCF fut d’établir une organisation pour ceux d’origine coloniale vivant en France [13] – l’Union intercoloniale (UIC) – et, à partir d’avril 1922, une publication Le Paria. Le Paria était quelque peu miteux et clairement sous-financé, et sa diffusion fut toujours faible. Néanmoins il mit en contact un petit mais dévoué groupe de camarades impliqué dans la lutte anti-impérialiste. Cela incluait non seulement Ho Chi Minh mais également Hadjali Abdelkader, qui avec Messali Hadj fonda l’Étoile Nord-Africaine, la première organisation nationaliste algérienne. Le Paria sema ainsi au moins quelques-unes des graines de deux des plus grandes guerres de libération nationale qui devaient dominer la politique française dans les deux décennies suivant la Seconde guerre mondiale.

1) Journal
 Trente-six numéros du Paria sortirent entre 1922 et 1936. [14] Tous les numéros à l’exception d’un étaient imprimés sur une unique page de grand format. Le titre Le Paria était flanqué de caractères chinois et arabes. Le prix par numéro était de 25 centimes (à peu près l’équivalent d’un quotidien) et les abonnements étaient de 3 francs pour une année (augmentant à 5 francs en 1925).
 Le principal centre d’intérêt du journal était la situation dans l’empire colonial français. Nguyen-Ai-Quac [15] (le nom alors utilisé par Ho Chi Minh) décrivait l’ « incroyable cruauté » d’un « fonctionnaire sadique » dans l’administration coloniale [16], et contrastait la barbarie de la pratique coloniale de la France avec l’imagerie traditionnelle de la politique républicaine :
Il est d’une douloureuse ironie de constater que la civilisation, symbolisée en ses différentes formes, liberté, justice, etc. – par la douce image de la femme, et agencée par une catégorie d’hommes réputés champions de la galanterie - fasse subir à son emblème vivant les traitements les plus ignobles, et l’atteigne honteusement dans ses moeurs, dans sa pudeur et dans sa vie [17] [18].
Samuel Stéphany attaqua l’utilisation de pousse-pousse et de palanquins à Madagascar, en faisant remarquer que les véhicules à traction à cheval ou à moteur pouvaient aller partout où ces équipages à traction humaine allaient [19].
 Une attention particulière était accordée à l’oppression économique de la population indigène ; c’est ainsi que Lamine Senghor rendit compte des nouvelles règles qui imposaient effectivement le travail forcé aux travailleurs indigènes de l’Afrique de l’ouest française. Les travailleurs africains devaient être liés par des contrats en français, alors que le système d’éducation ne leur apprenait pas le français [20].
 Mais une attention égale était dévolue à la lutte pour les libertés politiques, notamment la liberté de la presse, et il y avait une protestation contre le service postal interférant avec la correspondance pour Le Paria [21]. Et le journal encourageait diverses campagnes, en particulier les manifestations contre la visite à Paris de l’empereur d’Annam Kaï Dinh. [22]
            Cependant, comme l’a montré Philippe Dewitte, Le Paria ne soulevait que rarement la revendication d’indépendance pour les territoires des colonies. [23] L’idée maîtresse des revendications du journal était pour une fin de la répression et des brutalités dans les colonies et pour les populations coloniales d’avoir des droits égaux à ceux des citoyens de France métropolitaine.
 C’est ainsi qu’en 1922, « Hadj Bicot » (Hadjali Abdelkader) expliquait-il pourquoi Le Paria rejetait les propositions d’une représentation parlementaire pour la population indigène d’Algérie :
Parce nous ne voulons pas de représentation à part; parce que nous considérons que c’est une duperie que de faire croire aux indigènes que, lorsqu’ils seront représentés par deux ou trois béni-oui-oui, ou par un agitateur ambitieux comme Khaled [24], que l’œuvre de justice à laquelle ils aspirent et que nous réclamons de toutes nos forces sera réalisée.
Nous disons au contraire que ce sera un surcroît de misère et de persécution pour les indigènes. Nous ne voulons pas de cloison étanche entre Français et les indigènes ; nous disons que toutes nos souffrances viennent de ce fait. Les indigènes souffrent davantage des parasites qui s’interposent entre eux et l’Administration algérienne que de l’Administration elle-même.
Nous disons que, tant que l’on considère que les intérêts des indigènes et ceux des Européens dans les colonies sont différents, et qu’ils doivent être représentés séparément au Parlement, on ne cherche pas à concilier ces intérêts, mais, au contraire, on les oppose.
Ce qu’il faut, en Algérie, c’est étendre le décret Crémieux [25] à tous les indigènes [26].
 Il y avait deux raisons pour lesquelles la question de l’indépendance nationale n’était pas mise au premier plan. Tout d’abord, la perspective politique du Comintern et de ses sections nationales était encore, jusqu’à l’échec de la révolution allemande en 1923, d’une imminente révolution en Europe. Dans un tel contexte, il était tout à fait sensé pour les communistes des territoires coloniaux, non pas de demander la séparation immédiate, mais plutôt de viser à développer une nouvelle forme d’association avec les états prolétaires d’Europe.
 Mais, deuxièmement, comme on verra plus bas, que la plupart des militants autour du Paria étaient issues de couches relativement privilégiées des populations coloniales, des jeunes gens éduqués qui pouvaient prétendre à la citoyenneté française et à l’assimilation à l’ordre existant. D’où la contradiction latente au cœur du Paria.
 Ainsi en 1922, Le Paria publia un article de Louis Morpeau, un inspecteur académique dans les Antilles. Au milieu d’une attaque pleinement légitime de l’idée qu’il exista des différences raciales en matière d’intelligence, il exalta l’exemple de la ville de Philadelphie aux États-Unis, où il y  avait plus d’une centaine de docteurs et de dentistes noirs, plus de quarante avocats noirs et une banque noire faisant plus de cinq millions de dollars de bénéfices par an [27]. Si cela aidait sans aucun doute à battre en brèche le mythe de l’infériorité biologique, cet exemple offrait une vision plus attrayante pour un ambitieux étudiant noir que pour l’ouvrier manuel des colonies.
 Le plus souvent, cependant, Le Paria s’adressait au prolétariat colonial. Max Clainville-Bloncourt affirmait que le prolétariat colonial était une partie essentielle du prolétariat mondial et qu’il était nécessaire de détruire les illusions de la bourgeoisie pour qui « les populations noires et jaunes de l’empire colonial consentiront à oeuvrer militairement contre la classe ouvrière métropolitaine en lutte contre ses exploiteurs » [28]. Le Paria  contenait des extraits d’un document de RILU datant de juin 1923 sur la nécessité de construire des syndicats dans les pays coloniaux [29].
 En 1924 Le Paria publia un article au vitriol sur l’« infamie de la bourgeoisie algérienne », faisant référence aux « marabouts débauchés, … caïds serviles chefs et … élus indigènes répugnant de lâcheté et de trahison » qui « étaient les agents de l'impérialisme français ». L’article concluait:
Il apparaît donc indéniable que l'émancipation des indigènes algériens sera l'œuvre des exploités eux‑mêmes [30].
 Tandis qu’en 1925, Lamine Senghor rendit compte d’une grève de quatre jours des chemins de fer au Sénégal. La compagnie avait proposé des augmentations de salaire pour les travailleurs européens, en compensant par des coupes pour les travailleurs indigènes. « Par une conscience admirable de classe », les travailleurs européens refusèrent. La grève gagna la demande originelle d’augmentations pour les travailleurs européens et indigènes [31].
Le Paria défendait l’unité entre travailleurs métropolitains et coloniaux. Dans un « APPEL aux populations des colonies » datant de 1922 il  exhortait:
En face du Capitalisme et de l'Impérialisme, nos intérêts sont les mêmes; souvenez-vous des paroles de Karl Marx : prolétaires de tous pays, unissez-vous [32].
Et Clainville-Bloncourt insistait:
Frères des colonies, il est indispensable que vous vous rendiez compte qu'il n’est pour vous aucun salut possible en dehors de la conquête du pouvoir politique en Europe par les masses laborieuses [33].
            En pratique, les choses n’étaient pas aussi simples. Dans un article pour L’Humanité, adressé aux membres du PCF et à ses sympathisants, Nguyen-Ai-Quac reconnaissait la profondeur de l’ignorance et des préjugés qui existaient aussi bien parmi les travailleurs métropolitains que ceux des colonies. Citant Lénine sur la nécessité pour les travailleurs métropolitains de soutenir les luttes dans les nations assujetties, il observait avec tristesse:
Malheureusement, nombreux sont encore les militants qui croient qu'une colonie n'est autre chose qu'un pays plein de sable en bas et de soleil en haut ; quelques cocotiers verts et quelques hommes de couleur, c'est tout.
En même temps la plupart des habitants des colonies étaient soit rebutés par l’idée du bolchevisme, soit l’identifiaient simplement à du nationalisme. Quant à la minorité éduquée, il se peut qu’elle ait compris ce que signifiait le communisme, mais elle n’avait aucun intérêt à ce qu’il s’établisse : « comme le chien de la fable, elle préfère porter la marque du collier et avoir son morceau d’os »[34]. C’est pourquoi, affirmait-il,
De l'ignorance mutuelle des deux prolétariats sont nés les préjugés. Pour l’ouvrier français, l'indigène est un être inférieur, négligeable, incapable de comprendre et encore moins d'agir. Pour l'indigène les Français - quels qu'ils soient — sont tous de méchants exploiteurs. L’impérialisme et le capitalisme ne manquent pas de profiter de cette méfiance réciproque et de cette hiérarchie artificielle de races pour empêcher la propagande et pour diviser les forces qui doivent s’unir.
Et il concluait:
Devant ces difficultés, que doit faire le Parti? Intensifier sa propagande pour les vaincre [35] [36].
Le Paria ne négligea pas le rôle crucial des immigrés des colonies vivant désormais en France. Il y avait de nombreux petits articles traitant d’injustices spécifiques – l’expulsion de leurs logements d'un certain nombre de camarades de la Guadeloupe [37], ou la révélation qu’une organisation mise en place pour recruter des domestiques en Martinique était maintenant poursuivie pour fraude [38].
 Dans un article ironiquement intitulé « PARIS...Ville lumière ! », Ali Baba (Hadjali Abdelkader) donna une description que beaucoup d’immigrants de dernière date reconnaîtront:
Et pourtant, il y en a, des Algériens à Paris. Ils sont des dizaines et des dizaines de milliers qui se tuent dans les usines, qui dépérissent dans les quartiers de Grenelle, dans les bouges du boulevard de la Gare, de la Villette…
... Ils vivent seuls, sans femme, imbus de leurs moeurs patriarcales. Ils ne peuvent amener celles qu'ils ont laissées là-bas. Ils préfèrent vivre dans l'abstinence, rogner sur le nécessaire pour envoyer  à leurs enfants, aux vieux parents qu'ils ont laissés sous la botte du colonialisme[39].  
            Comme l’expliquait Georges Chennevière, un des contributeurs du journal qui était né en France, les employeurs français étaient « très heureux de trouver les Algériens qu’ils paient mal pour remplacer la main-d’oeuvre française qu’ils se refusent à payer »[40].
            Un travailleur, signant du nom de "Said", décrivait les conditions à Billancourt :
Dans l'immense forteresse que ce gredin de Renault possède à Billancourt, 27.000 hommes et femmes sont honteusement exploités. Dans ce nombre figurent 3.000 parias coloniaux; ils subissent un sort encore plus misérable. Pourquoi?
Parce que la majorité de mes camarades algériens sont moins instruits. Et Renault en profite pour les faire travailler à des salaires plus bas [41].
Le Paria ne se cantonnait pas à la description. Un article signé « El Djazaïri [42] » commentait ainsi une récente campagne de presse insultant les travailleurs algériens en France:
Déjà, en France, le Parti Communiste organise les travailleurs nord-africains, non seulement politiquement, mais économiquement. Il les soutient dans leur lutte contre le capital. Partout les indigènes adhèrent aux syndicats unitaires [43] et montrent par là  leur conscience de classe.
Ces indigènes se sont rangés au côté de leurs camarades français dans les grèves du Gaz, de Citroën, des laveurs de taxis, des mines de Saint-Étienne, du Nord, etc.
Les résultats sont si éloquents que le PC, en accord avec la CGTU, a organisé pour eux le Congrès du 7 décembre dernier. Les délégués ouvriers  nord-africains de la région parisienne ont apporté leurs suggestions sur les directives de lutte contre les lois iniques et contre l’exploitation dont ils souffrent [44].
Aussi, Le Paria comportait des slogans exhortant ses lecteurs :
CAMARADE TRAVAILLEUR COLONIAL, SI TU VEUX T’EMANCIPER, ADHERE AU SYNDICAT DE TA PROFESSION.
ORIGINAIRES DES COLONIES, POUR VOTRE AFFRANCHISSEMENT ADHEREZ AU PARTI COMMUNISTE [45].
 Le journal contenait des articles humoristiques. Nguyen-Ai-Quac envoya un papier intitulé « Zoologie » qui prétendait décrire la découverte de nouvelles espèces, les coloniae Indigena:
Quelques-unes de ses qualités utilitaires sont supérieures à celles de nos bêtes domestiques. Une fois apprivoisé, il se laisse tondre comme un mouton, charger comme un âne et envoyer à la boucherie comme un veau [46].
 L’infatigable Nguyen-Ai-Quac se doublait d’être un dessinateur. Un dessin assez didactique montrait un gros monsieur allongé dans une chaise roulante et poussé par un Asiatique très mince. Le passager disant : « Fais voir que tu as du loyalisme !! Nom de Dieu !!!  » Sur les six rayons de la roue on peut lire : « civilisation, oppression, association, assimilation, protection, exploitation. »[47]
            Le ton du journal n’était pas non plus dogmatique, du genre à voir tout salut résider dans le parti révolutionnaire. Un court article conseillait aux travailleurs d’apprendre l’Espéranto afin d’avoir des contacts directs avec les travailleurs d’autres pays [48] [49].
 Pourtant, alors que Le Paria se préoccupait de la situation des travailleurs immigrés, il ne semble pas s’être principalement adressé à eux. Les articles étaient courts, clairs et concrets, mais ils étaient généralement écrits dans un style visant un lectorat relativement éduqué [50]. Quand un court article sur les profits et la politique de bas salaires d’un colon français à Tananarive avait pour titre une citation latine (« Verba Volent Scripta Manent ») [51], il était clair qu’aussi bien les auteurs que les lecteurs appartenaient à la petite élite d’habitants des colonies qui avait bénéficié du système d’éducation français. Une publicité pour le ‘Club du Faubourg’ énumérait des conférences sur Freud et Einstein et un débat « Pour et contre la chasteté » [52].
 Cette hypothèse d’une direction de la classe moyenne semble être confirmée par les rapports de police sur la Ligue malgache, dont certain des membres, notamment Samuel Stéphany, allaient s’impliquer dans Le Paria. La majorité de ses 200 membres étaient d’anciens soldats d’infanterie de Madagascar, mais
...ses dirigeants et militants importants appartiennent presque tous aux professions libérales ou à des milieux très assimilés. Tous, ou presque, sont mariés ou vivent maritalement avec des Françaises...[53]
            De plus, la dynamique principale du Paria était dirigée en direction des colonies. Son tirage initial semble avoir été de 1000 exemplaires, allant jusqu’à atteindre 3000. Mais la majorité de ces exemplaires allaient aux colonies ; sur 2000 copies seules 500 restaient en France, tandis que 500 allaient à Madagascar, 400 au Dahomey, 200 au Maghreb, 100 en Océanie et 200 en Indochine. Puisque que la distribution était clandestine, et les copies fréquemment saisies par les autorités, il est difficile de savoir dans quelle proportion le journal était en fait distribué [54].
 Tout aussi problématique était la relation précise entre Le Paria et le PCF. Toute l’opération était faite à peu de frais ; Le Paria ne paraissait jamais régulièrement, la promesse d’apparaître deux fois par mois à partir de l’automne 1922 ne se matérialisa pas [55]. En fait, la régularité avec laquelle le journal apparaissait déclina ; il y eut seulement 10 numéros en 1924 et seulement cinq en 1925. La principale explication était financière. Le journal avait de grandes difficultés à honorer ses coûts d’impression, et il semble raisonnable d’assumer que relativement peu d’argent trouvait son chemin depuis les colonies. Pourtant, en 1923 la commission coloniale du PCF décida de donner à l’UIC une subvention de tout juste 100 francs [56] [57]. Le PCF n’était pas riche et avait beaucoup de sollicitations pour ses finances ; mais il avait un nombre de membres relativement important et un peu d’aide financière de Russie [58] : il était capable de produire un quotidien vivant et bien distribué. Il est difficile de ne pas suspecter que beaucoup des anciens réformistes du PCF ne considéraient pas le fait d’attiser le mécontentement dans les colonies comme une des priorités majeures du Parti.

2) Cadre
 Cependant, Le Paria réussit certainement à construire une équipe de militants enthousiastes qui soutinrent le journal malgré la relative apathie des couches plus larges des adhérents du PCF.
 Samuel Stéphany, le premier directeur commercial du Paria, était né à Madagascar en 1890 dans une famille intellectuelle. Il combattit pendant la Première guerre mondiale et fut gazé en Serbie, souffrant de 35% d’invalidité. Il resta en France et devint professeur en Malagasy à l’École des langues orientales. Il était membre de la SFIO et rejoignit le PCF après Tours, mais il était également membre de la Ligue des droits de l’homme (étroitement lié au parti radical et à la franc-maçonnerie), et en fait certainement un franc-maçon lui-même.
 Jean Raliamongo, né en 1884, était également de Madagascar : enfant il fut vendu comme esclave, mais après avoir été formé par des missionnaires protestants, il devint instituteur. Il se battit pendant la Première guerre mondiale avec l’infanterie de Madagascar par enthousiasme pour la cause française. Pourtant, quand il demanda à rester en France après la fin de la guerre, on le lui refusa à six reprises avant qu’un ami député n’intervienne. Il était lui aussi  membre fondateur du PCF — mais aussi membre de la Ligue des droits de l’homme et probablement franc-maçon.
 Hadjali Abdelkader (né en 1883) devint citoyen français en 1911 et épousa une Française. Il arriva à Paris avant 1914 et gagna sa vie comme colporteur. Appelé en 1914, il fut blessé à Bordeaux avant le combat. Il retourna à Paris après la guerre, rejoignit la SFIO et devint membre fondateur du PCF puis de l’UIC. Il contribua régulièrement au Paria sous des pseudonymes tels que « Ali baba » et « Hadj Bicot » [59].
 Mais la force directrice du Paria était sans aucun doute Nguyen-Ai-Quac. Né en Indochine en 1890, le jeune Nguyen reçu une éducation privilégiée. Il aurait raconté qu’aussitôt qu’il entendit le slogan «  liberté, égalité, fraternité », il eut envie de voir la France [60]. Il quitta l’Indochine et partit d’abord pour Londres, puis pour Paris. Il rejoignit la SFIO, fit un discours à Tours et devint membre du PCF. Il écrivit abondamment pour Le Paria et d’autres publications, non seulement sur l’Indochine mais aussi sur une série de sujets ayant rapport avec le colonialisme. Il composait également des bandes dessinées, emballait les copies à envoyer à l’étranger, et était connu comme étant le meilleur vendeur du journal [61]. Quand le journal organisa un concours du premier lecteur à obtenir vingt-cinq abonnements, le prix était « un superbe agrandissement photographique…travail artistique de notre camarade Nguyen Ai Quâc » [62].
 Nguyen attira vite l’attention des autorités. En août 1922 il publia une lettre ouverte ironique au ministre des Colonies, membre du parti radical, Albert Sarraut. Il lui offrait d’épargner l’argent du gouvernement consacré à la surveillance des Indochinois de Paris en lui donnant un communiqué quotidien de ses activités [63]. Quand il fut dénoncé par un courrier anonyme dans La Dépêche coloniale, son compatriote Nguyen The Truyen écrivit un article en sa défense intitulé « un Bolchevick jaune » [64].
 On a suggéré que Nguyen a toujours été un nationaliste indochinois plutôt qu’un communiste [65]. À un moment donné, il a apparemment voulu changer son pseudonyme pour Nguyen ô Pháp — « Nguyen qui hait les Français » — mais en fut dissuadé par une étoile montante du travail anticolonial du parti, le futur fasciste Jacques Doriot. [66] [67] En fait l’intérêt de Nguyen portait beaucoup plus loin que l’Indochine — il était par exemple un partisan enthousiaste de l’indépendance irlandaise. Mais sa conduite n’était pas toujours celle d’un communiste orthodoxe ; ainsi en juin 1922 Nguyen fut initié à la Franc-maçonnerie, même s’il l’abandonna seulement quelques mois plus tard [68] [69]. En mai 1921 il écrivit un article sur les perspectives du communisme en Asie. Il les estimait favorables en raison des traditions confucéenne et annamite du point de vue des modèles de propriété de la terre, mais il n’y avait aucune référence à Marx ou au marxisme à aucun moment dans l’article [70].
 Il faut également noter que les premiers contacts de Nguyen en arrivant en France semblent avoir été avec la gauche syndicaliste. Il se rendit à la Librairie du travail sur le quai Jemmapes, à ce qui avait été les bureaux de La Vie ouvrière de Pierre Monatte et Alfred Rosmer. On raconte qu’il avait passé une annonce pour proposer ses services en tant que photographe dans la Vie ouvrière, même si je n’ai pas été en mesure de trouver la dite annonce [71]. Ce n’est peut-être pas surprenant qu’un jeune homme cherchant des alliés dans la lutte contre l’impérialisme français se soit tourné vers ceux qui avaient été les internationalistes les plus conséquents, avant, pendant et après la Première guerre mondiale.
 Que Nguyen garde quelques réserves à propos de l’engagement du PCF dans l’anti-impérialisme après Tours est démontré par deux articles qu’il écrivit en 1921 pour le journal anarchiste Le Libertaire. Les articles traitaient de l’impérialisme français et de l’Indochine [72], et ne présentaient aucun indice que Nguyen eût la moindre sympathie anarchiste ; mais le simple fait qu’il les écrivit montre qu’il n’était pas totalement convaincu que le PCF était anti-impérialiste de façon conséquente, et qu’il pouvait avoir besoin d’amis dans la gauche libertaire, même si la lune de miel entre l’anarchisme et la Russie révolutionnaire venait de prendre fin après Kronstadt et la défaite de Makhno. Le PCF ne semble pas avoir discipliné Nguyen en aucune manière — témoignant d’une ouverture politique qui allait bientôt disparaître.
 Une autre figure significative qui s’associa au Paria fut Lamine Senghor. Senghor — à ne pas confondre avec son lointain cousin [73] Léopold Sedar Senghor, qui devint plus tard le premier président du Sénégal indépendant — était né dans une famille paysanne en 1889. Il se porta volontaire pour combattre en 1914, servit avec l’infanterie sénégalaise à Verdun et dans la Somme, fut blessé et obtint la Croix de guerre. Il rentra en France en 1921 et prit un emploi à la poste. C’est seulement en 1924 qu’il rejoignit le PCF mais il devint rapidement un militant de premier plan. Un rapport de l’organe gouvernemental de Contrôle et assistance des Indigènes datant de 1926 montrait que Senghor était sur le point de devenir ce qu’aucun de ses prédécesseurs dans le groupe du Paria n’avait été, un véritable dirigeant ouvrier :
Durant les quelques jours qu’il a passés à Marseille, il déploya une activité prodigieuse, si l’on songe qu’il a 100% d’invalidité. Malgré les quelques échecs qu’il a dû subir, il fait preuve d’une opiniâtreté déconcertante et se dépensa sans compter en faveur du but poursuivi. Se transportant de bateau à bateau, d’établissement à établissement, et se rendant partout où il pouvait trouver un homme de couleur, il se fit une telle publicité que beaucoup de Noirs le regardent déjà comme leur futur libérateur. Il semble que des mesures urgentes devraient être envisagées contre cet agitateur, afin de l’empêcher d’intensifier sa pernicieuse propagande dont les conséquences pourraient être regrettables [74].
 Et le style de vie de Senghor était également beaucoup plus prolétaire que celui du cercle original du Paria:
... son style de vie ressemble beaucoup à celui d’un ouvrier français… et ce musulman n’hésite pas à boire de l’alcool. Lamine Senghor, s’il n’est pas un assimilé complet comme le sont beaucoup de ses camarades antillais, n’en est pas moins très intégré à la société métropolitaine.
À la différence de la plupart des militants nègres qui ont leurs quartiers généraux sur la rive gauche, Lamine Senghor vit rue Myrrha, dans le 18^e arrondissement, au cœur du quartier populaire de la Goutte d’or [75] [76].
 En 1925, Senghor se présenta comme candidat aux élections municipales de Paris. S’il ne s’était pas ruiné la santé à force de surmenage et n’était pas mort de tuberculose en 1927 avant l’âge de quarante ans, il serait devenu sans le moindre doute un des premiers grands dirigeants ouvriers noirs en France.
 Tous les contributeurs du Paria n’étaient pas d’origine coloniale. Robert Louzon, qui écrivit des articles sur le déclin de la puissance britannique en Egypte et la tentative de l’impérialisme de corrompre le clergé musulman [77], avait été associé au groupe Vie ouvrière avant la Première guerre mondiale et partageait son internationalisme conséquent. Il avait été un des fondateurs de l’organisation communiste en Tunisie, et avait lancé la première publication communiste en langue arabe de l’empire français. Pour sa peine, il fut expulsé du territoire [78].
 Cela rendit Louzon particulièrement qualifié pour intervenir dans le débat sur la politique coloniale. En décembre 1922, le Bulletin communiste publia un article sur « Le communisme et la question coloniale » [79] qui était apparu au congrès des communistes algériens [80].
 Il défendait l’idée que la huitième condition était trop générale, puisque certaines populations indigènes n’étaient pas encore prêtes pour l’indépendance. En particulier en Algérie, les Indigènes étaient encore trop arriérés pour s’émanciper : ils avaient besoin d’être dirigés par les communistes européens, d’où le fait qu’il soit prématuré d’essayer de faire de la propagande communiste parmi les masses arabes.
 Cette position consternante suscita deux réponses. La première [81], de Hadjali, ne remit pas en cause les camarades algériens directement (indication peut être qu’il se trouvait dans une position marginalisée).  Mais il demanda à ce que le parti soutienne les revendications immédiates de la population indigène, et avertit que si la propagande n’était pas faite immédiatement au sein des populations indigènes, celles-ci seraient mobilisées pour écraser tout mouvement révolutionnaire en France.
            Louzon n’était pas homme à y aller de main morte, et il intitula sa réponse « Une honte » [82]. Il accusait les colons communistes d’Algérie de « phraséologie hypocrite » et de reproduire les préjugés impérialistes. Ils défendaient l’idée que les habitants indigènes en Algérie n’étaient pas prêts pour l’autoémancipation parce que beaucoup d’entre eux étaient illettrés, adoptaient des opinions religieuses, avaient des conceptions arriérées en matière de position de la femme et un faible niveau de syndicalisation. Louzon fit remarquer que les mêmes critiques s’appliquaient à la classe ouvrière française, mais cela ne la rendait pas inapte au communisme ; et puisque la domination française avait échoué à élever les Indigènes algériens hors de l’ignorance et du fanatisme, alors on ne pouvait attendre de la continuation de la domination française qu’elle puisse les assister.
 Louzon dénonça avec vigueur la manière dont les colons communistes accusaient les Arabes de « nationalisme » :
Il n’y a pas équivalence entre le nationalisme de l’Anglais qui veut continuer à gouverner l’Irlande, et le nationalisme de l’Irlandais qui veut se gouverner lui-même. Dans le premier cas, nationalisme signifie impérialisme, dans le second il signifie indépendance.
 Et il finissait par une attaque dévastatrice contre la mentalité des colons qui se révélait être selon lui une des plus représentatives de l’authentique courant internationaliste au PCF [83] :
N’aurait rien de commun avec le communisme la politique qui ne tendrait qu’à obtenir des augmentations de traitements et de privilèges pour des fonctionnaires français de l’Afrique du Nord, tout fiers de porter faux col et d’avoir été à l’école.

3) Interventions
 Malgré sa petite taille et le manque d’enthousiasme d’une bonne partie des membres du PCF, le groupe du Paria rendit néanmoins possible des interventions significatives. En 1923, le gouvernement français envahit la Ruhr en réponse à l’incapacité de l’Allemagne de payer les réparations. Cela fournit l’occasion pour la plus belle heure du PCF, sa réponse authentiquement internationaliste à l’invasion.
 Une caractéristique notable de l’invasion était l’utilisation de troupes nord-africaine et sénégalaise, qui, dans certains quartiers provoqua des réactions ouvertement racistes [84]. Le PCF devait se démarquer bien clairement d’un tel racisme, tout en défendant dans le même temps l’idée que les troupes noires ne devaient pas être utilisées contre les travailleurs allemands [85]. La propagande distribuée aux Sénégalais tentait de faire le lien entre la lutte des travailleurs allemands et celle du peuple sénégalais pour l’indépendance. La tâche n’était pas rendue plus facile du fait  que beaucoup parmi les troupes noires étaient illettrés, preuve du faible niveau d’éducation en vigueur dans l’empire français. Pour faire face à cette situation des méthodes de propagande innovantes telles que les images furent utilisées [86].
 Ben Lakhal Mahmoud, né d’une une famille prospère d’Alger en 1894, était membre du comité éditorial du Paria depuis 1923. Il fut désigné responsable de la propagande parmi les troupes Nord-africaines dans la Ruhr, et produisit une édition en arabe du journal anti-militariste du PCF, La Caserne.
 À la suite de ses activités d’appel à la fraternisation, Ben Lakhal fut emprisonné le 18 décembre 1923 et au procès de Mainz, en juin 1924, il fut condamné à cinq ans de prison. Il avait été arrêté à cause de la trahison d’un caporal tunisien, Mustapha Matari, et de fausses preuves présentées par l’adjudant Bognon. Après son arrestation Ben Lakhal fut victime de mauvais traitements et d’insultes racistes : le colonel de la 28^ème brigade d’infanterie le frappa à coups de pieds en le traitant de « sale arabe » et de « sale bicot ». Quand Ben Lakhal dit au colonel que c’était le peuple français qui lui avait appris la doctrine de la libération, le colonel lui rétorqua en hurlant : « Ce sont de mauvais Français. » Plus tard à la prison militaire de Siegburg, il fut laissé sans nourriture pendant plusieurs jours [87].
 Les avocats désignés pour la défense ne firent pas non plus leur travail. Maître Neumann, l’avocat de la défense, reconnu effectivement dans sa plaidoirie finale les charges de l’accusation :
Il a expliqué comment tous les inculpés, les uns fanatiques du communisme, les autres, tout jeunes et plutôt inconscients, n’ont fait qu’exécuter des ordres. Il a demandé aux juges de ne pas tenir compte de l’attitude des accusés qui ne se sont maintenus dans le mutisme le plus complet que parce que les défenseurs qu’ils avaient choisis s’étaient retirés [88].
 Ben Lakhal et tous les autres accusés furent relâchés le 13 août 1924, après une vigoureuse campagne du PCF. Et comme l’écrivit Le Paria : « la liberté dont jouit, pour le moment, Mahmoud ben Lekhal n’a été arrachée que par l’action de la classe ouvrière française [89]. »
 Le PCF dirigea également une campagne électorale pour promouvoir sa politique anticoloniale. En mai 1924, le PCF présenta Hadjali Abdelkader comme candidat aux élections parlementaires pour le deuxième secteur de Paris (Hadjali avait la citoyenneté française et était donc éligible.) Un communiqué dans l’Humanitéexposait les objectifs du parti :
Il faut en effet que tous nos camarades se persuadent bien que quelle que soit l’origine ou la couleur d’un travailleur, il appartient  avant tout à la classe ouvrière. Le préjugé de la race est de ceux qu’un ouvrier conscient doit rejeter loin de lui. En ignorant, ou ce qui est pire, en méprisant l’ouvrier embauché aux colonies, parce qu’il a d’autres coutumes, le travailleur français fait le jeu de son exploiteur.
Le capitalisme s’efforce, justement, d’exaspérer ces antagonismes de race pour mieux briser l’action de classe des travailleurs.
Le capitalisme français tient en réserve ses sujets coloniaux, comme briseurs de grève, comme troupes à lancer au besoin contre les travailleurs français [90].
            Que les membres du PCF dans leur ensemble aient été aussi conséquents dans leur antiracisme que cette citation le suggère est pour le moins douteux. Claude Liauzu affirme que la décision de présenter Hadjali fut imposée par une « poignée d’activistes, quasi marginaux », et que les communistes du deuxième secteur étaient peu disposés à l’accepter [91].
 Quelques preuves viennent confirmer les affirmations de Liauzu. Quand la première liste du deuxième secteur fut publiée, le nom de Hadjali ne s’y trouvait pas [92]. La première intention avait été que la liste soit conduite par Jacques Sadoul et Henri Guilbeaux, tous deux sous le coup d’une condamnation à mort in absentia. Trois semaines plus tard, les autorités déclarèrent ces noms inéligibles, et une liste révisée fut publiée, incluant Hadjali. L’annonce initiale de la nouvelle liste dans l’Humanité ne donnait aucune explication à l’addition de Hadjali, et ne faisait référence à lui en tant que « représentant en quincaillerie syndiqué », sans référence à son statut ethnique [93].  Et lorsque le PCF l’annonça le 1^er mai, moins de quinze jours avant les élections, il devait y avoir seize meetings simultanés à Paris, chacun avec six intervenants, et Hadjali n’était pas annoncé pour parler dans aucun d’entre eux. Ce n’est que la dernière semaine de la campagne qu’il parla dans un certain nombre de meetings de sa propre circonscription [94] [95].
 Le résultat des élections refléta la position ambiguë de Hadjali. Deux communistes furent élus parmi les onze membres de la circonscription, Hadjali obtint le score le plus bas de la liste [96]. Les deux communistes élus obtinrent 41 601 votes 40 805 votes respectivement ; la moyenne de la liste était 40 781, et Hadjali obtint 40 569 [97] [98]. La performance relativement médiocre de Hadjali peut être attribuée au manque d’enthousiasme du PCF à promouvoir sa candidature et au racisme résiduel parmi les électeurs blancs (très peu de sujets coloniaux avaient le droit de vote.)
 Mais le résultat était loin d’être désastreux. Le candidat communiste le mieux élu, Garchery, obtint 800 votes de plus que n’importe qui d’autre sur la liste, sans doute dus à quelques partisans personnels. Mais Hadjali réalisa 97,52% du vote de Garchery et 99,48% de la moyenne de la liste. Comme le remarque Benjamin Stora, pour de jeunes Algériens — y compris l’ami de Hadjali, Messali Hadj — l’important était à quel point il s’était bien débrouillé [99].

4) Conclusions
 Le PCF adopta une position internationaliste ferme sur la guerre du Rif en 1925. En octobre, le PCF et la CGTU appelèrent à une grève générale d’un jour contre la guerre. L‘Humanité publia des appels de soutien de la grève en italien, polonais, arménien, tchèque et roumain, appelant ses lecteurs à les montrer aux collègues parlant ces langues. Cela démontrait une nouvelle orientation en direction des travailleurs immigrés européens.
 Mais le PCF était déjà en train de changer. À la fin de 1924, Monatte et Rosmer, vétérans du mouvement de Zimmerwald et représentants de l’internationalisme le plus intransigeant, furent expulsés, avant d’être suivis par ceux qui étaient arrivés au communisme par le syndicalisme révolutionnaire. La « bolchevisation » bureaucratique de Zinoviev mena à d’autres conflits et purges, et prépara la route pour la totale stalinisation du PCF à partir de la fin de la décennie.
Le Paria ne survécut pas à ce processus. Il disparut virtuellement après septembre 1925, avec seulement un numéro final en avril 1926. Il y avait de plus en plus de conflits entre le minuscule cadre colonial du parti et l’appareil bureaucratique. Lentement mais sûrement, le cadre enthousiaste et  courageux qui avait construit Le Paria fut dispersé. Samuel Stéphany était déjà retourné à la SFIO dès 1923; Jean Ralaimongo rentra à Madagascar en 1922 et plus tard lança son propre journal L’Opinion. Hadjali fut élu au comité central du PCF, mais plus tard, selon un rapport de la police, il fut exclu du PCF pour s’être présenté à des élections municipales sans permission. En 1948, il soutint Ferhat Abbas. Ben Lakhal démissionna de la commission coloniale du PCF en 1926; après 1930, il retourna à Alger et devint propriétaire d’un bain turc. Lamine Senghor mourut. Seul Nguyen-Ai-Quac/Ho Chi Minh fut envoyé en quatrième vitesse à Moscou pour être transformé en staliniste à vie [100].
 À partir du début des années 1960, presque tout l’empire colonial français avait gagné son indépendance (à quelques notables exceptions telles que la Nouvelle-Calédonie, la Martinique et la Guadeloupe), même si l’Indochine était toujours bloquée dans une lutte implacable contre l’impérialisme américain. Certains germes de  cette libération avaient été sans aucun doute plantés dans la période de l’immédiate première après-guerre mondiale, mais à partir des années 1930 le seul choix pour la libération coloniale semblait être entre le stalinisme et le nationalisme bourgeois. L’esprit de l’internationalisme prolétarien qui informait la petite bande des pionniers du Paria devait être largement perdu  pendant deux générations et plus, et il fut effectivement rayé de l’histoire. [101]
            Pourtant, malgré ses limitations, Le Paria fut une entreprise qui en valut la peine et qui suggéra sincèrement une alternative internationaliste aux crimes et à la brutalité de l’impérialisme, et il mérite qu’on s’en souvienne. Le courant authentiquement internationaliste dans le PCF fut toujours une minorité, et le stalinisme, particulièrement pendant la période du Front populaire, ne fit simplement que renforcer le nationalisme jacobin qui enserrait toujours la majorité du parti. Mais la minorité internationaliste exista, et elle peut offrir des leçons positives pour notre présent.

Ian Birchall (Avril 2001)
Traduit de l’anglais par Danièle Obono, novembre 2006.

---

[1]              Ainsi en Indochine la loi coloniale interdisait aux Indigènes de quitter le pays; la seule façon dont le jeune Ho Chi Minh put aller en Europe c’est en prenant un boulot sur un bateau. (C. Pasquel Rageau, Ho Chi Minh (Paris, 1970), p 23.)
[2]              L’Algérie n’était techniquement parlant pas une colonie, mais depuis 1870 une partie intégrale de la France métropolitaine. En pratique c’était une colonie, et sera désignée comme telle pour les besoins de cet article.
[3]           C. Liauzu, Aux Origines des tiers-mondismes (Paris, 1982), p 100.
[4]              Sur les 157 000 troupes de Noirs africains envoyés en Europe, 30 000 furent tués, ce qui est une proportion très importante. Certaines troupes de Sénégalais « moururent littéralement de froid », vu que l’armée française n’avait fourni aucune alternative aux habits tropicaux qu’ils portaient chez eux. Après les mutineries de l’armée française de 1917 un plus grand usage fut fait des troupes africaines afin d’épargner les soldats blancs. (Voir V.G. Kiernan, ‘Colonial Africa and its Armies’, in B. Bond & I. Roy (eds.), War and Societyvolume II (London, 1977), pp 20-39)
[5]              Jean Ralaimongo, dans un article à moitié ironique, défendit l’idée que l’armée était le “meilleur patron” puisqu’elle ne faisait pas de discrimination envers les travailleurs des colonies. Il raconta comment un de ses compatriotes de Madagascar avait postulé pour un travail dans une compagnie ferroviaire et avait eu comme réponse: “Le fait d’avoir servi dans l’armée française ne signifie pas que vous soyez Français.” (Le Paria, No. 2, mai 1922, p 1).
[6]           Liauzu, op cit, pp 101, 141.
[7]           J. Degras, The Communist International (London, 1971), I 170.
[8]           L. Trotsky, The First Five Years of the Communist International volume II (New York, 1953), p 284.
[9]           Voir A Rosmer, “A Little Island; La Vie ouvrière”, Revolutionary History 7/4 (2000), pp 40‑46.
[10]            Même La Vie ouvrière n’était pas entièrement libre de préjugé impérialiste. Le 13 février 1920, ce journal publia un article de Raymond Lefebvre pointant les dangers de l’utilisation de troupes africaines contre la classe ouvrière française. Deux semaines plus tard le journal contenait une réponse, signée par quelque vingt camarades sénégalais, déclarant qu’ils ne tireraient pas sur leurs frères blancs. (La Vie ouvrière, 13 & 27 février, 1920)
[11]            Enver Pasha, un général turc nationaliste, qui tenta brièvement et sans succès une alliance avec les Bolchéviks au Congrès de Baku des peuples orientaux en 1920. (Voir A Rosmer, Lenin’s Moscow, London, 1987, p 104.
[12]          Tiré des Écrits de Ho, (Hanoi, 1971) in Thu Trang Gaspard, Ho Chi  Minh à Paris (1917‑1923)  (Paris, 1992), pp 121-2. Une autre version de son discours apparaît dans La Vie ouvrière, 31 décembre 1920, p 3.
[13]            Là où les sources ne sont pas données pour des détails biographiques, elles sont prises de l’inestimable J. Maitron & C Pennetier, Dictionnaire biographique du mouvement ouvrier français, (Paris, 1964ff), et, dans le cas des camarades algériens, de B. Stora, Dictionnaire biographique de militants nationalistes algériens(Paris, 1985).
[14]            Numérotés de 1 à 38, avec deux numéros doubles (6/7 et 36/37). Cet article est basé sur un dossier incomplet (23 numéros) conservé à la Bibliothèque Nationale, Paris.
[15]            Une combinaison d’imprimeurs bon marché et de culture eurocentrique signifiait qu’il y avait très souvent des variations et des inexactitudes dans l’épellation de noms non européens. J’ai construit un modèle standard cela afin de minimiser la confusion.
[16]          Le Paria, n° 4, juillet 1922, p 2.
[17]          Le Paria, n° 5, août 1922, p 1.
[18]            Beaucoup des compte-rendus de Nguyen-Ai-Quac sur les atrocités en Indochine furent compilés dans le volume Le Procès de la colonisation française (Paris, 1925; réimpression Pantin, 1998).
[19]          Le Paria, n° 9, décembre 1922, p 1.
[20]          Le Paria, n° 36-37, septembre-octobre 1925.
[21]          Le Paria, n° 6-7, septembre-octobre 1922, p 2.
[22]          Le Paria, n° 5, août1922, p 1.
[23]          P. Dewitte, Les Mouvements nègres en France 1919-1939, (Paris, 1985), p 101
[24]            Emir Khaled, dirigeant du Bloc des Musulmans Algériens Elus. En 1924 le PCF changea de position et coopéra avec Khaled.
[25]            Le décret Crémieux de 1870 donnait la pleine nationalité française aux Juifs algériens.
[26]          Le Paria, n° 9, décembre 1922, p 1.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                           
[27]          Le Paria, n° 4, juillet 1922, p 1.
[28]          Le Paria, n° 6-7, septembre-octobre 1922, p 1.
[29]          Le Paria, n° 20, novembre 1923, p 2.
[30]          Le Paria, n° 23, février 1924, p 1.
[31]          Le Paria, n° 33, avril-mai 1925, p 1.
[32]          Le Paria, n° 5, août 1922, p 1.
[33]          Le Paria, n° 6-7, septembre-octobre 1922, p 1.
[34]            La référence renvoie à la fable de La Fontaine Le Loup et le chien, révélant la familiarité du jeune Ho avec les classiques de la culture française.
[35]          L’Humanité, 25 mai 1922, p 4.
[36]            Étrangement, l’article ne contient aucune référence au Le Paria, alors qu’on peut présumer qu’il était considéré comme une des armes requises pour la propagande.
[37]          Le Paria, n° 20, novembre 1923, p 1.
[38]          Le Paria, n° 23, février 1924, p 2.
[39]          Le Paria, n° 22, janvier 1924, p 1.
[40]          Le Paria, n° 20, novembre 1923, p 2.
[41]          Le Paria, n° 33, avril-mai 1925, p 2.
[42]            Selon Maitron & Pennetier op. cit. ce pseudonyme — signifiant « L’ Algérien » — renvoyait parfois à Menouar Abdelaziz, un syndicaliste de l’usine Renault.
[43]            Syndicats affiliés à la Confédération générale du travail unitaire, formée par l’aile révolutionnaire de la CGT après la rupture de 1922.
[44]          Le Paria, n° 31, novembre-décembre 1924, p 2.
[45]          Le Paria, n° 22, janvier 1924, p 2.
[46]          Le Paria, n° 2, mai 1922, p 1.
[47]          Le Paria, n° 5, août 1922, p 1.
[48]          Le Paria, n° 22, janvier 1924, p2.
[49]            L’intérêt envers l’Espéranto en tant qu’outil de l’internationalisme, piétiné et éjecté du mouvement communiste par le stalinisme, persista pendant quelque temps dans le mouvement trotskiste; voir lettre de Ralph Dumain dans Revolutionary History 7/4, pp 240-42.
[50]            Un journal ultérieur, La Race nègre, lancé par Lamine Senghor en 1927, comportait des articles en « français‑tirailleur », c’est-à-dire, le langage parlé de la recrue africaine dans l’armée française. (Dewitte, op cit, pp 158-9.)
[51]          Le Paria, n° 2, mai 1922, p 2.
[52]          Le Paria, n° 2, mai 1922, p 2.
[53]          Dewitte, op cit, p 65.
[54]          Liauzu, op cit, p 110.
[55]          Le Paria, n°  5, août 1922, p 1.
[56]            Selon un calcul approximatif, l’équivalent de 525 francs ou juste un peu plus de £50 en monnaies actuels.
[57]          Liauzu, op cit, p 109.
[58]            Au début des années 1920 l’aide financière était relativement modeste; la direction française était soucieuse de préserver son indépendance politique. L’affirmation de Barbé selon laquelle le parti reçu un million de francs (£500.000 en monnaie actuelle) par mois pour le travail anti-militariste et anti-colonial est écartée par Robert Wohl comme « sûrement une exagération » ; cet argent n’atteignait pas en tous cas Le Paria. (Voir R Wohl, French Communism in the Making, Stanford, 1966, pp 404-5, 503)
[59]            ‘Bicot’ est un terme raciste extrêmement insultant désignant un arabe. Hadj Ali fut ainsi un pionnier de la technique des opprimés renvoyant à la face des oppresseurs leur propre langage.
[60]          Thu Trang Gaspard, op cit, p 52.
[61]          Liauzu, op cit, p 108.
[62]          Le Paria, n° 6-7, septembre-octobre 1922, p 2.
[63]          Le Paria, n° 5, août 1922, p 1.
[64]            Le Paria, n^o 9, décembre 1922, p 2.
[65]            En 1951, La Révolution prolétarienne publia un article d’un certain Jacques Sternel, qui avait connu Ho dans sa période parisienne. Sternel s’identifiait politiquement avec La Révolution prolétarienne et était clairement anti‑Stalinien, mais il défendit l’idée selon laquelle il trouvait hautement improbable que Ho ait pu être coupable du meurtre de Trotskistes, puisqu’il se rappelait de lui davantage comme d’un « sentimental » que comme d’un « sanguinaire ». Le principal axe de son argumentation était que Ho avait toujours été pour une bonne part nationaliste, et s’était tourné vers le communisme simplement comme un moyen à cette fin. (J. Sternel, ‘ A Propos d’Ho Chi Minh’, La Révolution prolétarienne, février 1951, pp 72-4.)
[66]          Thu Trang Gaspard, op cit, p 75.
[67]            Un compte rendu assez embrouillé de cette histoire est donné par Ruth Fischer, qui connut Ho à Moscou. Elle confond les dates et affirme, à tort, que Messali Hadj était impliqué dans in Le Paria. (R Fischer,Von Lenin zu Mao (Düsseldorf/Cologne, 1956), p 178.
[68]          Thu Trang Gaspard, op cit, pp 159-60.
[69]            Le quatrième congrès du Comintern déclara que : « Le second congrès de l’Internationale communiste n’incluait pas de point spécial de l’incompatibilité entre le communisme et la franc-maçonnerie parmi les conditions d’admission simplement parce que le principe avait déjà été formulé dans une résolution spéciale passée à l’unanimité par le congrès. » Cependant, divers membres dirigeants du PCF étaient franc-maçons et le quatrième congrès leur enjoignit de rompre tous les liens avec la franc-maçonnerie au 1er janvier 1923. Il existe un compte rendu précis fait par Radek détaillant comment Trotsky, lors d’une réunion pendant le congrès, confronta Ker à l’accusation qu’il était franc-maçon: « Ker pâlit et baissa la tête », avant d’admettre l’accusation. (R Wohl, French Communism in the Making, pp 297-8)
[70]          Nguyen-Ai-Quac, ‘Indochine’, La Revue communiste No 15, May 1921, pp 204-6.
[71]            Dans un microfilm de très pauvre qualité.
[72]          Le Libertaire, 30 septembre 1921, p 3 & 7 octobre, 1921, p 3; reproduit dans J. Maitron, ‘Hô Chi Minh anarchiste’, Le Mouvement social n° 83, (1973), pp 57-61.
[73]          J. Suret-Canale, Afrique noire: ère coloniale (Paris, 1964), pp 562-3.
[74]          Dewitte, op cit, p 128.
[75]          Dewitte, op cit, p 129.
[76]            Au milieu du 19ème siècle le quartier de la Goutte d’or hébergeait des travailleurs venus des provinces françaises vers Paris, comme cela est décrit de manière si vivante dans le roman de Zola,L’Assommoir (1877). Dans la seconde moitié du 20^ème siècle, il était largement peuplé de Nord-Africains.
[77]          Le Paria, n° 22, January 1924, p 1 & No 26, June 1924, p 1.
[78]          Liauzu, op cit, p 17.
[79]          Bulletin communiste, décembre 7, pp 939-40; décembre 14, pp 954-5.
[80]            Le Bulletin communiste présenta par la suite ses excuses pour avoir publié l’article, expliquant qu’il avait été imprimé alors que la revue était dans les mains de la fraction du centre ; tandis qu’un camarade algérien prétendit que l’article était un brouillon et ne représentait pas une orientation politique. (Bulletin communiste, 4 janvier 1923, p 15 ; 25 janvier, p 61.)
[81]          Bulletin communiste, 14 décembre 1922, p 956.
[82]          Bulletin communiste, 4  janvier 1923, pp 15-16.
[83]            En 1960, alors âgé de plus de soixante-dix ans, Louzon signa le « Manifeste des 121 » en soutien aux actions illégales menées contre la guerre d’Algérie.
[84]            Morgan Philips Price remarqua qu’en Rhénanie la classe moyenne réagit avec hostilité et racisme, mais que les travailleurs fraternisèrent avec les troupes qu’ils voyaient comme « non pas un ennemi mais un ami ». Les troupes noires qui n’étaient pas en service avaient l’habitude de jouer avec les enfants de la classe ouvrière allemande. (M Philips Price, Dispatches from the Weimar Republic, London, 1999, pp 108-9) Il est alors troublant de lire chez un historien de gauche comme VG Kiernan affirmer que « l’utilisation des troupes africaines […] doit avoir encouragé le racisme que Hitler exploita. » (European Empires from Conquest to Collapse, London, 1982, p 185)
[85]            Dans une brochure publiée peu de temps après, le PCF lança le slogan général “Pas de soldats blancs aux colonies, pas de soldats de couleur en France ». (J. Doriot, L’Armée et la défense du capitalisme, Paris, 1924 [?], p 34.
[86]          V. Vouïovitch, L’I.C.J. en lutte contre l’occupation de la Ruhr et la guerre (Moscow, 1924), p 11.
[87]          Interview avec Ben Lakhal, L’Humanité, 24 août 1924, p 1.
[88]          Le Temps, 7 juin 1924, p 1.
[89]          Le Paria, n° 29, septembre 1924, p 1.
[90]          L’Humanité, 28 avril 1924, p 2.
[91]          Liauzu, op cit, p 18.
[92]          L’Humanité, 5 avril 1924, p 4.
[93]          L’Humanité, 25 avril 1924, p 2.
[94]          L’Humanité, 28-29 avril, 7, 8, 9 mai 1924.
[95]            Un article plutôt plus enthousiaste dans Le Paria rappelait que la Guadeloupe avait envoyé deux députés noirs à la Convention de 1794, et faisait référence à l’élection de Saklatvala en Angleterre en 1922. (n° 25, mai 1924, p 1)
[96]            Voter s’opérer par un système de liste complexe. Chaque parti présentait des listes pour des circonscriptions à plusieurs membres. Les électeurs votaient pour des individus, sur plus d’une liste s’ils le souhaitaient. Les sièges étaient attribués proportionnellement sur la base de la moyenne des votes obtenus par la liste, mais c’étaient les individus avec le plus de voix qui étaient choisis pour représenter la liste.
[97]          L’Humanité, 13 mai 1924, p 1; Le Temps, 13 mai 1924, p 8.
[98]            Les chiffres publiés dans Le Paria (n° 26, juin 1924, p 1) étaient inexacts et suggéraient que Hadjali avait manqué l’élection de seulement vingt voix, une affirmation souvent répétée. Étant donné le faible niveau de la qualité d’impression dans Le Paria, cela peut être attribué plus à de l’incompétence qu’à une tentative délibérée d’induire en erreur.
[99]          B. Stora, Messali Hadj (Paris, 1986), pp 52-5.
[100]           Pour ce qui est du stalinisme post-1945 de Ho, voir Revolutionary History 3/4 (1990), pp 20-43, et Ngo Van, Revolutionaries They Could Not Break (London, 1995).
[101]           C’est ainsi que l’étude, par ailleurs utile, de Jacob Moneta, Le PCF et la question coloniale (Paris 1971), ne contient aucune mention du Paria  et de l’activité autour de lui. Ce n’est pas mentionné par Robert Wohl et son enquête sur la presse du PCF dans les notes bibliographiques à French Communism in the Making, p 516. Philippe Robrieux donne un bref aperçu du début de la carrière de Ho, mais le décrit comme un « militant relativement obscur » durant son séjour à Paris, et ne fait pas mention du Paria. (Histoire intérieure duparti communiste volume I, Paris, 1980, pp 36-7.)

date: 

28/03/2011 - 15:59

Ian Birchall

Sur le même sujet

Le Honduras sous le Coup

Allen Ruff - Obama et l'empire

Etat, géopolitique et capitalisme : entamer le débat sur l’impérialisme en France

"État palestinien" à l'ONU : Beaucoup de bruit pour rien ?

Protectionnisme et altermondialisme

Euro : en sortir ou pas ?

Pourquoi ici et maintenant ?

La revue Contretemps ne vit que grâce à l'aide de ses lecteurs. Vous pouvez nous soutenir en faisant un petit don en ligne via une plateforme sécurisée.

Dans le dernier numéro de la revue papier

Voir le sommaire

S'abonner à la revue papier

Pour nous soutenir et vous abonner en ligne à la revue Contretemps, cliquez ici.
pour télécharger un bulletin d'abonnement, cliquez ici.

Lettre d'informations

Abonnez-vous à la lettre d'information de Contretemps.

Email : *

M'abonner

Me désabonner

Précédentes

Articles les plus lus

Aujourd'hui :

• Petits conseils aux enseignants-chercheurs qui voudront réussir leur évaluation.
• Nous, féministes
• drapeau-suisse-carre.png
• palestine.gif
• Le numéro 13 de la revue Contretemps est paru
• Opium du peuple ? Marxisme critique et religion
• L’islam de France aujourd'hui
• Une nouvelle génération de chercheuses sur le genre. Réflexions à partir d’une expérience située
• Théorie et pratique : quand Marx rencontre Bourdieu
• Qu'est-ce que l'« écosocialisme » ?

Depuis toujours :

• Petits conseils aux enseignants-chercheurs qui voudront réussir leur évaluation.
• "Socialiser la révolte" - Un entretien avec Luc Boltanski et Olivier Besancenot
• Qui sont les traders ?
• Un "nouveau militantisme"? A propos de quelques idées reçues
• Nous soutenir et s'abonner à la revue papier
• Les archives de la revue Contretemps à télécharger
• Le numéro 13 de la revue Contretemps est paru
• Mike Davis - Le capitalisme et la grippe porcine
• L’art de la fuite. La philosophie politique de Julian Assange par lui-même.
• Mike Davis - Sur la révolte en Grèce
• Que faire face à la crise ?
• Il existe déjà un code de la laïcité
• Qui sommes-nous ?
• Face à la crise, que fait le mouvement syndical ?
• Téléchargez deux chapitres du livre de Luc Boltanski
• Opium du peuple ? Marxisme critique et religion
• Stathis Kouvélakis - La Grèce en révolte
• L’islam de France aujourd'hui
• Nous contacter
• Capitalisme(s) du XXIème siècle - un entretien avec Robert Boyer

Kỷ niệm báo Le Paria

Tháng 118

Tranh biếm hoạ Nguyễn Ái Quốc vẽ trên báo Người cùng khổ

Một nǎm đã trôi qua kể từ khi báo Le Paria ra đời. Các bạn quan tâm đến số phận của tờ báo ngay từ buổi đầu, nhân dịp kỷ niệm này, cảm ơn tất cả những ai đã can đảm với diễn đàn nhỏ bé này, bảo vệ nhân dân các thuộc địa.

Các bạn mua dài hạn, các bạn quyên góp cho báo đến số gần đây được 645 phrǎng, hãy nhận lấy sự biết ơn chân thành của chúng tôi.

Chúng tôi đã không quá lạc quan đối với những điều dự đoán trước. Chúng tôi hiểu rõ sự nghiệp mà chúng tôi theo đuổi, đặt ra vô vàn khó khǎn. Một mặt, đông đảo dư luận châu Âu chưa được chuẩn bị để theo dõi đầy đủ quan điểm của chúng ta. Mặt khác, những người dân thuộc địa ở Pháp thường chưa quan tâm đến tình hình có quan hệ tới số phận đồng bào họ ở các thuộc địa đang phải đương đầu với mọi sự phiền nhiễu, với bạo lực của nhà cầm quyền ở địa phương, với sự bóc lột tư bản chủ nghĩa của những kẻ đi khai hóa. Cuối cùng, khoảng cách giữa Pari với châu Phi, châu Á, châu Mỹ rất xa. Những cuộc tiếp xúc giữa chúng tôi với nhân dân các thuộc địa mà Le Paria có trách nhiệm bảo vệ lại luôn luôn bị cản trở bởi những kẻ thống trị thuộc địa gây ra.

Nhưng phải thừa nhận rằng, chúng tôi đang đứng trước một điều lo lắng rất lớn. Chúng tôi đã tính trước rằng nhiệm vụ khẩn thiết của một tờ báo như tờ báo của chúng tôi là phải bảo vệ các anh em bản xứ. Việc đón nhận lấy nhiệm vụ đó đã dành cho Le Paria là đúng với điều mong muốn của chúng ta.

Sang nǎm thứ hai, chúng tôi muốn thực hiện những việc làm tốt đẹp hơn. Phải làm cho Le Paria xuất hiện trong một thời kỳ với những kết quả rực rỡ, có nhiều người tìm đến báo, với số lượng bản in tǎng hơn và số trang nhiều hơn trước. Tất cả những điều đó chỉ có thể thành sự thật nếu có được những nguồn dự trữ thích đáng. Vậy mà, không thể đòi hỏi một sự cố gắng cao hơn nữa đối với 5, 6 bạn đã nhận nhiệm vụ ngay từ đầu, đã chịu đựng từ 12 tháng qua. Có thể nói rằng riêng những việc in và gửi đi, giá 3 phrǎng mỗi số trong một nǎm là vừa phải. Để thuận tiện cho việc tuyên truyền cho tờ báo, lúc này chúng tôi thấy rằng không thể nâng giá lên ngay được.

Đối với tất cả những ai đọc báo, muốn báo sống lâu và lớn mạnh, hiểu nhiệm vụ của nó, nên mua dài hạn cho mình và vận động nhiều người mua dài hạn báo Le Paria. Cần phải làm cho trong vòng 2 hay 3 tháng tới đây, chúng ta có trên 1.000 độc giả, trên 1.000 người mua báo dài hạn. Chúng tôi cũng không ngần ngại nói ra việc quyên góp rất khiêm tốn cũng là một sự giúp đỡ rất quý báu đối với chúng tôi. Chúng tôi nói những điểm cuối cùng về các cộng tác viên. Le Paria là tiếng nói của quần chúng bị áp bức. Tất cả đều cung cấp tư liệu cho chúng ta, đều viết về chúng ta.

Các bạn Pháp, các đồng bào ở thuộc địa cư trú trên đất Pháp, các anh em bản xứ ở các thuộc địa, hãy đáp lại lời kêu gọi của chúng tôi.

Hãy làm việc cho Le Paria, cho sự diệt trừ chế độ độc đoán chống lại bọn cá mập thực dân!

Sự nghiệp giải phóng những người bị ngược đãi muôn nǎm!

Sự nghiệp giải phóng nhân dân bản xứ muôn nǎm!

NGUYỄN ÁI QUỐC
Báo Le Paria, số 14, tháng 5-1923.

tuoitre.vn

Người cùng khổ

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia

Bước tới: menu, tìm kiếm

Bài này còn sơ khai. Mời bạn góp sức viết thêm để bài được hoàn thiện hơn. Xem phần trợ giúp về cách sửa bài.

Tranh biếm họa của Nguyễn Ái Quốc cho tờ Le Paria, đời sống người dân dưới ách thống trị của thực dân Pháp

Người cùng khổ (tiếng Pháp: Le Paria) là tờ báo được xuất bản vào năm 1922 tại Ba Lê thuộc Pháp, cơ quan chủ quản là “Hội Hợp tác Người cùng khổ”, trực thuộc Hội Liên hiệp Thuộc địa, người sáng lập tờ báo là Nguyễn Ái Quốc đồng thời cũng là người có ảnh hưởng rất lớn đến tờ báo này (chủ nhiệm kiêm chủ bút).^[1] Báo được in ba thứ tiếng: Pháp, Ả Rập và Trung Quốc. Số đầu tiên ra ngày 1 tháng 4 năm 1922, Người cùng khổ đã đăng lời nói đầu tuyên bố rằng báo này "là vũ khí để chiến đấu, sứ mạng của nó đã rõ ràng: Giải phóng con người"^[2].

Tạp chí Tuyên giáo số 11 Về tác phẩm : “Nhật ký trong tù” của Hồ Chí Minh ( 5/12/2009)

 Hồ Chí Minh không chỉ là một nhà hoạt động cách mạng, Người còn là một Nhà văn hóa kiệt xuất được UNESCO vinh danh. Điểm đặc biệt là, dù không chủ tâm làm văn chương, toàn bộ tâm trí Người dành cho sự nghiệp đấu tranh giành độc lập, tự do cho nhân dân Việt Nam và nhân loại cần lao, song cũng như nhiều anh hùng dân tộc trong lịch sử, Hồ Chí Minh “trong khi đuổi giặc vẫn làm thơ”. Những tác phẩm văn chương của Người dù được viết bằng tiếng Việt, tiếng Pháp, hay bằng chữ Hán, cũng đều “là những thể hiện khác của con người Hồ Chí Minh qua cái nhìn của một nhà thơ”.

Khác với tiếng nói lạc điệu của những kẻ phản động, những người cố chối bỏ sự thật lịch sử, phủ nhận Ngục trung nhật ký (Nhật ký trong tù) của Hồ Chí Minh, Nhật ký trong tù vẫn gắn với tên tuổi của Người. Là một tác phẩm thơ đặc biệt (ra đời trong hoàn cảnh Hồ Chí Minh bị tù đày), có giá trị lịch sử đặc biệt (ghi lại những tháng ngày đầy gian truân từ 29-8-1942 đến 10-9-1943, khi Hồ Chí Minh bị giải qua 13 huyện với 18 nhà lao(1) của tỉnh Quảng Tây), có một địa vị đặc biệt (bởi sau những năm tháng lưu lạc, khi được dịch và công bố), những dòng nhật ký của người tù Hồ Chí Minh năm nào đã làm “xáo trộn cả tâm hồn nhân loại” bởi những giá trị nhân văn cao quý của một bậc đại nhân, đại trí, đại dũng.

1. Tháng 8 năm 1942, lấy tên là Hồ Chí Minh, với danh nghĩa là người đại diện của Việt Nam độc lập đồng minh và Phân bộ quốc tế chống xâm lược của Việt Nam, Người lên đường sang Trung Quốc, tiếp kiến Tưởng Giới Thạch, nhằm tranh thủ sự đồng tình, ủng hộ của Trung Quốc đối với tổ chức cách mạng và cuộc đấu tranh chống phát xít Nhật của nhân dân Việt Nam. Song vừa đến phố Túc Vinh, huyện Đức Bảo (nay là Thiên Bảo), Người bị lính của Trung tướng Trần Bảo Thương, chủ nhiệm Cục tình báo Trung ương đóng ở Tĩnh Tây, bắt giam, vì tình nghi Người là gián điệp.

Việc Trần Bảo Thương bắt người không được chính quyền Quảng Tây chấp nhận, và đó là lý do chính của việc Người bị giải tới giải lui qua 18 nhà lao của 13 huyện tỉnh Quảng Tây: từ Thiên Bảo đến Tĩnh Tây, từ Tĩnh Tây lại trở về Thiên Bảo, rồi đi Đồng Chính, tới Nam Ninh, tiếp đến Vũ Minh, Thiên Giang, (Lai Tân) Liễu Châu (là nơi đặt bản doanh của Đệ tứ chiến khu do Trương Phát Khuê làm tư lệnh. Nhưng Bộ Tư lệnh quân khu không phải là tòa án, nên sau khi giam mà không xử), Người lại bị giải đi tiếp Quế Lâm, và cuối cùng Hồ Chí Minh lại bị đưa về Liễu Châu.

Khi Hồ Chí Minh bị trả về Liễu Châu, cũng là lúc Hội Việt Nam Cách mạng Đồng minh đang chuẩn bị họp Đại hội toàn quốc. Lúc này, Trung Quốc cũng đang bắt tay chuẩn bị thực hiện kế hoạch “Hoa quân nhập Việt”, nhằm đưa một tổ chức chính trị của người Việt Nam lưu vong từ Trung Quốc về khi quân Đồng minh đổ bộ vào Đông Dương. Từ nhiều kênh thông tin, dưới nhiều áp lực và nhận thức được rằng, với uy tín của mình, Hồ Chí Minh là người có thể giúp tham gia cải tổ tổ chức Hội Việt Nam Cách mạng Đồng minh, nên khác với những ngày tháng bị giam cầm, bị ăn đói, mặc rét, “ghẻ lở mọc đầy thân”, và “không ngủ được”, phải “ngồi trên hố xí đợi ban mai”, ở Liễu Châu lần này, Hồ Chí Minh được thăm hỏi, được ưu đãi, từng bước nới lỏng, rồi được trả tự do. Tiếp đó, Người được mời tham gia Ban trù bị Đại hội, rồi được bầu vào Ban Chấp hành.

Nhật ký trong tù có 133 bài. Không kể bài Đề từ ở ngoài bìa không đánh số, từ bài mở đầu Khai quyển (bài 1), đến bài thứ 100 chỉ có tên bài Liễu Châu ngục (nhà ngục Liễu Châu, nhưng không có thơ), và bài Kết luận (bài 133) cùng những dòng chữ cuối cùng của bài ghi rõ “hoàn”, (29/8/1842-10/9/1943), Nhật ký trong tù là một cuốn sổ nhật ký, ghi lại những sự việc, những cảm nhận, nỗi bất bình, tâm tư bị oan ức, ý chí rèn luyện, tinh thần vượt qua mọi khó khăn, niềm hy vọng vào tương lai,v.v.. của Hồ Chí Minh những lúc nhàn rỗi, cho khuây khoả, chứ đó không phải là chủ đích sáng tác của Người, đúng như Người viết:

“Ngâm thơ ta vốn không ham,

Nhưng vì trong ngục biết làm chi đây;

Ngày dài ngâm ngợi cho khuây,

Vừa ngâm vừa đợi đến ngày tự do”(2).

Là những bài thơ giản dị, phản ánh một hiện thực khắc nghiệt, nhưng Nhật ký trong tù chứa đựng bao nhiêu cái phong phú, cái lớn lao như chính cuộc đời Người. Nó góp phần làm nên “nhà thơ lỗi lạc Hồ Chí Minh” như tác giả Chiến Kỳ đã viết trong bài đăng trên báo Quân đội nhân dân, số 733, từ 10/5-11/5/1960. Tâm tư và nỗi “đã bực lại buồn thay” của Người khi bị oan ức “cùng là đại biểu cả, khinh trọng sao khác xa” (bài 35), khi bị giải tới, giải lui thể hiện rõ trong bài 107: “Quảng Tây đi khắp, lòng oan ức, Giải đến bao giờ, giải tới đâu?”(3) v.v... đã lắng lại để làm nổi lên chân dung một người chiến sĩ cách mạng, tâm hồn, trí tuệ của một nhà văn hoá. Hình ảnh Hồ Chí Minh toả sáng từ vẻ đẹp của những bài thơ, bởi một tâm hồn thơ, bởi sự kiên trung trong ý chí, tinh thần lạc quan cách mạng, tinh thần nhân đạo, lòng yêu nước, yêu thương con người vô bờ bến của người cộng sản Hồ Chí Minh thấm đậm ở Nhật ký trong tù.

Ra đời trong bối cảnh từ cuối 1942 đến cuối năm 1943, trước hết 133 bài thơ này không chỉ ghi lại cuộc hành trình gian khổ “Quảng Tây đi khắp mười ba huyện, Mười tám nhà lao đã trải qua” của người tù Hồ Chí Minh, mà còn “phản ảnh nhiều sự kiện chính trị thế giới, Trung Quốc và Việt Nam diễn ra trong thời kỳ đó, gắn liền với các địa danh của tỉnh Quảng Tây, với các nhân vật có họ tên cụ thể trong Bộ Tư lệnh Đệ tứ chiến khu Quảng Tây,... Nhật ký trong tù còn phản ánh tâm hồn đại trí, đại nhân, đại dũng của một nhà cách mạng đã vượt lên mọi sự đày ải của kẻ thù, vượt qua mọi thử thách, giữ vững khí phách kiên cường, tinh thần lạc quan và lòng nhân ái vô song của một nhà cách mạng đối với nhân loại đau thương, bất kể họ là ai, nguồn gốc thế nào”(4).

Bản thảo Nhật ký trong tù theo ông Hồ Đức Thành (người đã gặp Hồ Chí Minh 9/1943 ở Liễu Châu với tư cách là Biện sự xứ ở Long Châu và được Người cho xem) vốn được Hồ Chí Minh viết nháp bằng bút chì, trên mép những tờ giấy báo (Liễu Châu nhật báo) cắt ra khâu lại, bên ngoài đề “Ngục trung sinh hoạt”. Sau khi được trả tự do, về sống ở trụ sở của Hội Việt Nam Cách mệnh Đồng minh (đường Ngư Phong, Liễu Châu), Hồ Chí Minh đã sửa chữa, hoàn thiện bản thảo, rồi chép lại bằng bút lông vào một cuốn sổ tay khổ 9,5cm x 12,5cm và đặt lại tên là Ngục trung nhật ký (Nhật ký trong tù). Trong quá trình chép lại có sửa chữa vào cuốn sổ, có bài đã được Hồ Chí Minh đặt tên mà chưa kịp chép thơ (bài 100) và ngược lại có hai bài đã chép thơ mà chưa kịp đặt tên (không kể bài Đề từ ở ngoài bìa) là bài 106, 107.

Vì Nhật ký trong tù ghi lại những cảnh sinh hoạt trong tù, sự khắc nghiệt vô nhân đạo của chế độ nhà tù Tưởng Giới Thạch, nên rất cẩn thận, Hồ Chí Minh viết ở ngoài bìa lùi lại 10 năm: 29/8/1932 - 10/9/1933. Tuy nhiên, ở cuối sách, bài Kết luận (bài 133) ở trang 53 (bản gốc), trên chữ “hoàn” (hết), Hồ Chí Minh vẫn đề rõ: 29/8/1942 - 10/9/1943. Cũng theo ông Hồ Đức Thành và Lê Tùng Sơn, những người đã từng được nghe Hồ Chí Minh đọc thơ hoặc cho xem bản thảo tập Ngục trung sinh hoạt, thì sau khi Nhật ký trong tù ra công khai, “có một số câu, một số chữ ban đầu có khác với chính bản đã được tác giả sửa chữa và công bố sau này”.

2. Tháng 8-1944, Hồ Chí Minh trở về nước, bắt đầu hành trình lưu lạc và quá trình dịch, công bố tác phẩm này. Theo sách Hồ Chí Minh - Biên niên tiểu sử, tập 2 (1930-1945), Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2006, tr.220, trên đường về nước, Hồ Chí Minh “đã gửi lại một tấm chăn quân dụng và một số sách vở giấy tờ, nhờ gia đình Nông Kỳ Chấn giữ hộ”. Sau đó, trong bối cảnh bộn bề công việc, luôn phải di chuyển địa điểm, đồng thời bị kẻ địch tăng cường lùng sục, một số đồ đạc, giấy tờ, trong đó có cuốn Nhật ký trong tù của Người đã bị thất lạc.

Giữa năm 1955, Phủ Chủ tịch nhận được một phong bì không đề tên người gửi, chỉ ghi: Gửi Văn phòng Chủ tịch phủ để trình lên Bác Hồ. Sau khi nhận chiếc phong bì đó, ông Tạ Quang Chiến đã mở phong bì, và thấy có một cuốn sổ nhỏ viết bằng chữ Hán rất sạch sẽ, không có chỗ nào gạch xóa. Ông đem trình lên Bác Hồ. Nhận và xem cuốn sổ ông Chiến trình, Chủ tịch Hồ Chí Minh nắm chặt tay ông nói: “Bác cảm ơn chú!” và dặn phải có thư cảm ơn và tặng thưởng cho người có công giữ gìn và chuyển lại tài liệu này(5).

Tháng 9-1955, một cuộc triển lãm lớn về cải cách ruộng đất đã được tổ chức tại phố Bích Câu, Hà Nội. Ngày 6-9-1955, Chủ tịch Hồ Chí Minh đến thăm triển lãm. Nói chuyện với cán bộ, nhân viên triển lãm, Người khen triển lãm công phu, gây được ảnh hưởng tốt trong nhân dân, và hứa sẽ có quà thưởng cho Ban tổ chức. Ông Hà Văn Kỉnh - Trưởng phòng Tuyên truyền và Sưu tầm tài liệu của phòng Triển lãm cải cách ruộng đất Trung uơng được cử lên Phủ Chủ tịch nhận quà. Đó là một cuốn sổ tay gáy bọc vải đen, bìa màu xanh đã nhạt, và một tấm thẻ đại biểu (phù hiệu dự Đại hội các đoàn thể cách mạng ở hải ngoại, họp tại Liễu Châu tháng 3-1944) cũng màu xanh lam, trên có ghi tên Hồ Chí Minh bằng chữ Hán) cùng với lời dặn: “Các chú có thể dùng để trưng bày, giới thiệu cho mọi người biết, trừ hai hàng chữ nhỏ viết dọc bìa sau và hai phần ghi chép phía sau cuốn sổ”(6).

Cuốn sổ và tấm phù hiệu đã kịp thời được Ban tổ chức đem ra trưng bày ngay trong Triển lãm cải cách ruộng đất. Ngày 13-9-1955, Báo Nhân Dân đăng bài viết của Phan Quang, trong đó kể lại: “Chúng tôi có được xem cuốn sổ tay Nhật ký trong tù của Hồ Chủ tịch ghi từ ngày 29-8-1942 đến 10-9-1943 trong khi Người từ chiến khu Việt Bắc trở ra nước ngoài hoạt động và bị đế quốc giam giữ hơn một năm... Cuốn Nhật ký khổ nhỏ, giấy bản màu vàng. Trang đầu có hình vẽ hai nắm tay rắn rỏi giơ lên phá tan xiềng xích”.

Như vậy, sau một số người được nghe, được nhìn thấy Nhật ký trong tù hồi ở Liễu Châu, lần đầu tiên trong triển lãm này, nhân dân ta đã tận mắt nhìn thấy bản thảo gốc Nhật ký trong tù. Năm 1957, báo Nhân Dân lại có bài viết về Quyển Ngục trung nhật ký của Bác Hồ: “Tại phòng triển lãm những tài liệu cách mạng, có một quyển vở nhỏ bằng giấy bồi, ngoài bìa có bốn chữ Ngục trung nhật ký. Quyển nhật ký có hơn trăm bài thơ bằng chữ nho, ghi lại tình trạng Bác ở tù” và “Quyển nhật ký ấy là một đoạn trong lịch sử hơn 40 năm đấu tranh gian khổ của Bác Hồ”.

Chỉ có điều, cho đến thời điểm đó, Nhật ký trong tù vẫn chưa được dịch và giới thiệu với đông đảo người đọc.

Sau này, ông Trần Đắc Thọ cho biết: mãi đến năm 1959, ông Phạm Văn Bình, lúc đó làm Trưởng ban Giáo vụ Trường Đảng Nguyễn Ái Quốc, có lần đến kho lưu trữ của Bảo tàng Cách mạng Việt Nam (phố Phan Bội Châu, để đọc tài liệu về lịch sử Đảng), đã tình cờ tìm thấy một cuốn sổ nhỏ, đọc thấy bốn chữ Hán Ngục trung nhật ký. Xem qua và biết là của Chủ tịch Hồ Chí Minh, ông đề nghị cho mượn về để dịch. Ông Văn Phụng - cán bộ phiên dịch của Trường (đã dịch nghĩa và khiêm tốn ghi là lược dịch), và dựa vào đó ông Phạm Văn Bình (bút danh Văn Trực) đã dịch ra thơ và gửi đăng một số bài trên Văn nghệ (số 84, tháng 5-1959). Ông Bình đã đem kết quả này báo cáo lên ông Trường Chinh và ông Tố Hữu, và ngay sau đó một hội đồng dịch thuật tác phẩm Nhật ký trong tù được thành lập do ông Nam Trân, nhà thơ đồng thời là nhà Hán học uyên thâm phụ trách với sự tham gia của ông Văn Trực và nhiều người khác nữa.

Tháng 5-1960, bản dịch đầu tiên của Nhật ký trong tù đã kịp ra mắt bạn đọc rộng rãi nhân dịp kỷ niệm 70 năm ngày sinh của Chủ tịch Hồ Chí Minh, với số lượng hơn 10 vạn bản. Bản dịch đầu tiên này mới chỉ chọn dịch, đưa in có 114 bài trong tổng số 133 bài của Ngục trung nhật ký, không kể bài Mới ra tù tập leo núi vốn ở ngoài 133 bài của tập Nhật ký trong tù.

Trong các lần xuất bản sau, bản dịch đã có sự chỉnh lý và bổ sung thêm. Đến cuốn Suy nghĩ mới về Nhật ký trong tù (Nxb. Giáo dục, 1993) thì toàn bộ 133 bài của tập Nhật ký đều đã được dịch, từ bài Đề từ không đánh số,bài Khai quyển - bài 1 đến bài Kết luận - bài 133 (tính cả bài Mới ra tù tập leo núi mới là 134 bài, vì bài Liễu Châu ngục - bài 100 trong nguyên cảo tuy có đầu đề, nhưng không có bài thơ).

Vượt không gian và thời gian, ngay từ khi mới được dịch và công bố năm 1960, Nhật ký trong tù đã được dịch và xuất bản bằng nhiều thứ tiếng. Đầu tiên là Trung Quốc đã chọn in 100 bài trong nguyên cảo, xuất bản để chào mừng kỷ niệm sinh nhật lần thứ 70 của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Sau đó, Nhật ký trong tù đã lần lượt được dịch và xuất bản ở Nga (1960), Mông Cổ (1962), Ba Lan (1962), Pháp (1963), Hunggari (1969), Đan Mạch (1970), Mỹ (1971), Tiệp Khắc (1973), Nam Tư (1975), CHDC Đức (1976), Anh (1962 và 1972), Hàn Quốc (2007), và còn được dịch ra tiếng Nhật, tiếng Ảrập, quốc tế ngữ, v.v.. Hiện tại, trong kho cơ sở của Bảo tàng Hồ Chí Minh đã có 20 bản sách Nhật ký trong tù dịch và xuất bản ở nước ngoài.

Nhật ký trong tù là một tác phẩm văn học vô giá của Hồ Chí Minh, khi công bố đã gây tiếng vang lớn trên văn đàn quốc tế, đã chinh phục người đọc bởi những cảm xúc chân thật, chất phác, điềm đạm của một người chiến sĩ cộng sản, một nhà văn hoá lớn. Dịch giả Phan Nhuận cho rằng, ánh sáng đã phát ra từ sự đau khổ, đã tạo nên lý trí và tình cảm, đã tạo nên con người hoạt động và nhà thơ Hồ Chí Minh. Còn nhà thơ Xuân Diệu, thì khẳng định rằng: “Nhật ký trong tù đứng vô song trong văn học nước ta, vì nó là những tiếng tâm hồn của Hồ Chủ tịch”(7). Vì đó “là một ngọn đèn pha từ ngục tối của ngày xưa đã chiếu sáng cái vĩ đại của Bác Hồ ngày nay là Chủ tịch nước”, nên Nhật ký trong tù là những bài thơ đẹp nhất của một bản hùng ca, một bài thơ sống, bài thơ vĩ đại con người hành động, “đã viết bài thơ hành động, tạo nên bản hùng ca giải phóng nhân dân”(8).

Không chỉ có thế, Jean Lacouture nhận định: “Nhân cách, học vấn và số phận kỳ lạ của Cụ Hồ được thể hiện một cách khác thường trong các bài thơ ấy”(9) và Echae Secnơ (Cộng hoà dân chủ Đức) trong bài viết cho bản dịch thơ Nhật ký trong tù bằng tiếng Đức cũng nhấn mạnh: “Nhật ký trong tù là sự bộc lộ bằng văn học của một nhân vật cách mạng sống, có vốn học thức phi thường”.

Lelio Basso, Giáo sư xã hội học trường Đại học Rôma- Italia viết rằng: Viết trong lúc chờ đợi tự do, “những bài thơ trong tập Nhật ký trong tù do Người viết bằng chữ Hán trong thời kỳ này và cũng là một trong các hoạt động cách mạng hàng ngày”, và nhà thơ lớn Trung Quốc Quách Mạt Nhược khẳng định: “Một trăm bài thơ hầu hết bài nào cũng đều toát ra hết sức sinh động hình ảnh một nhà cách mạng lão thành, thanh thoát, tài trí, ung dung, giản dị, kiên cường - ấy là đồng chí Hồ Chí Minh. Thật là, “thi ư kỳ nhân” - thơ như người vậy... Có một số bài rất hay, nếu như đặt lẫn vào một tập thơ của các thi nhân Đường - Tống thì cũng khó phân biệt”.

Nhật ký trong tù gắn với hành động, tên tuổi của nhà hoạt động cách mạng và người chiến sĩ cộng sản quốc tế Hồ Chí Minh. Nhật ký trong tù là sự thể hiện một tư tưởng nhất quán trong con người Hồ Chí Minh “không tách rời thơ ca với thực tiễn cách mạng, kết hợp người chiến sĩ và nhà thơ cách mạng ở một con người” như tiến sĩ văn học Nga N.I.Niculin từng viết. Nhưng để chống lại việc UNESCO tôn vinh Hồ Chí Minh là “anh hùng giải phóng dân tộc và Nhà văn hóa kiệt xuất của Việt Nam”, các thế lực chống đối Hồ Chí Minh ở nước ngoài đã thuê ông Lê Hữu Mục phá rối, viết bài phủ nhận Hồ Chí Minh là tác giả Ngục trung nhật ký. Tháng 8-1989, các bài viết ấy được đăng nhiều kỳ trên tạp chí Làng văn (Canada), đến tháng 11-1990, được Văn bút hải ngoại xuất bản thành sách và giờ đây nó lại xuất hiện trong đĩa DVD: Sự thật về Hồ Chí Minh.

3. Sự thật Nhật ký trong tù là những bài thơ trong ngục của Hồ Chí Minh trong thời gian Người bị giam cầm trong nhà tù của Tưởng Giới Thạch, và sự thật ấy Lê Hữu Mục đã biết. Song vì phải xuyên tạc, đổi trắng thay đen, cho nên Lê Hữu Mục đã tập hợp những điều ngụy tạo, với những lập luận vụng về, sơ đẳng khi nêu bìa sách Ngục trung nhật ký đề niên đại rõ ràng 29/8/1932 – 10/9/1933, nhưng lại gán cho Hồ Chí Minh sáng tác vào 1942-1943!

Không đọc những công trình nghiên cứu về Nhật ký trong tù, Lê Hữu Mục cho rằng vào thời gian (1932-1933), Hồ Chí Minh chưa đủ thành thạo chữ Hán để làm thơ, mà đó là của Già Lý, người từng bị giam chung với Tống Văn Sơ (tên gọi Hồ Chí Minh) trong nhà ngục Victoria ở Hồng Kông thời kỳ 1931-1933. Đặc biệt, Lê Hữu Mục và những kẻ làm phim Sự thật về Hồ Chí Minh còn cố tình căn cứ vào những tình tiết của nội dung, cách sử dụng từ ngữ, phong cách nhật ký, văn bản học... để so sánh, đối chiếu và nhấn mạnh: Ngục trung nhật ký có nhiều bài thơ đề cao sức mạnh tinh thần, tâm linh, định mệnh, v.v... trong khi đó, Hồ Chí Minh là người duy vật nên đó không phải là thơ của một người cộng sản; và trong tập thơ có một số bài thể hiện tình thương cây cỏ, loài vật... nên đó càng không phải là ngôn ngữ của người cộng sản, của nhà cách mạng lão thành.

Lê Hữu Mục bịa câu chuyện “bút đàm”, “xướng họa” trong tù giữa Hồ Chí Minh và Già Lý, từ đó thừa nhận Ngục trung nhật ký có hai tác giả: một Hoa, một Việt! Trong Ngục trung nhật ký có hai loại thơ, những bài Đường thi trữ tình, sâu sắc, đẹp, có giá trị là thơ của Già Lý, còn những bài thơ tự sự là thơ của Hồ Chí Minh. Bằng những lý giải thô thiển, đối lập máy móc tự sự với trữ tình, coi đó là hai phong cách tách rời, Lê Hữu Mục nâng Nhật ký trong tù lên thành một nghi án văn chương. Trơ trẽn hơn, ông ta còn thủ đoạn trích dẫn cắt xén, giải thích xuyên tạc bài viết của các nhà nghiên cứu có tên tuổi như Giáo sư Đặng Thai Mai, Hoài Thanh, Lê Trí Viễn... để chỉ ra rằng các vị đó cũng hoài nghi, thắc mắc về Nhật ký trong tù như tâm địa u tối của ông ta.

Lê Hữu Mục đã bằng lập luận thiếu logic, dùng phương pháp văn bản học một cách nửa vời, và phương pháp nghiên cứu thiểu năng để khẳng định Ngục trung nhật ký không phải là của Hồ Chí Minh. Đó là không đối chiếu văn bản, bút tích, không so sánh về tư tưởng, ngôn ngữ, phong cách nghệ thuật, không so sánh về dấu ấn không gian, thời gian, nhân vật, sự kiện... được đề cập trong tác phẩm, mà chỉ dựa vào đôi dòng trong cuốn Những mẩu chuyện về đời hoạt động của Hồ Chủ tịch, trong đó kể rằng ở nhà ngục Victoria, nơi ông Nguyễn bị giam tại Hồng Kông, “có một tướng cướp già họ Lý giỏi chữ Trung Quốc, làm được thơ, có một cô con gái nuôi là Bành Hương” để khẳng định thơ đó là thơ của Già Lý và kêu gọi “Bành Hương hãy làm chứng cho cha!”.

Chỉ nêu ra một số sự kiện lịch sử, địa danh, khoảng thời gian và tư tưởng của Người thể hiện qua 133 bài thơ của Nhật ký trong tù cũng có thể khẳng định rằng: Nhật ký trong tù là do Hồ Chí Minh viết trong khoảng 13 tháng bị giam cầm (1942- 1943) trong nhà giam của tỉnh Quảng Tây. Còn những lập luận nguỵ tạo chỉ là sự lố bịch.

Nhật ký trong tù ghi lại hơn 13 tháng Hồ Chí Minh bị giam cầm ở Quảng Tây, phù hợp với khoảng thời gian ghi ở bài thơ cuối cùng của tập thơ: 29/8/1942- 10/9/1943. Còn ở bìa đầu sách, nhằm tránh sự phiền hà, Người đã ghi lùi lại 10 năm, 8/1932 - 9/1933, và khoảng thời gian ghi lùi lại để nghi binh này cũng là 13 tháng. Trong khi đó, ở Hồng Kông, Người bị giam gần 20 tháng (6/1931 - 1/1933), và khi Hồ Chí Minh bị giam vào ngục Victoria, Lý đã giam gần 7 năm, sau vụ giết tên cai ngục người Anh, Lý bị đưa ra toà án và chịu thêm án tù 7 năm nữa.

Nhật ký trong tù đề cập những địa danh thuộc tỉnh Quảng Tây, không phải ở Hồng Kông: Túc Vinh, Tĩnh Tây, Long Tuyền, Điền Đông, Thiên Bảo, Quả Đức, Đồng Chính, Long An, Nam Ninh, Liễu Châu, Quế Lâm v.v…“Quảng Tây đi khắp mười ba huyện”, còn ở Hồng Kông, Người chỉ bị giam ở nhà ngục Victoria.

Nhật ký trong tù đề cập những sự kiện xảy ra trong thời gian 1942-1943: (W. Willkie, đại biểu Mỹ đến Trùng Khánh; hai bài thơ gửi Nêru; câu thơ Hoàn cầu bốc lửa rực trời xanh (ý nói Đại chiến thế giới II đang diễn ra ác liệt); Trung Hoa kháng chiến 6 năm chầy (tính từ vụ Lư Cầu Kiều 9-1937 đến 1943 là 6 năm); Bọn quỷ Na-zi tội đứng đầu (nói về tội ác Đức quốc xã trong chiến tranh thế giới thứ hai)...

Nhật ký trong tù, nêu tên những nhân vật: Nêru, Dương Đào, ông Mạc, ông Quách, Hoàng Khoa Viên, Trần Khoa Viên, Trung tướng Lương Hoa Thịnh, Thiếu tướng Hầu Chí Minh,... không phải là Già Lý, không có Bành Hương, không có luật sư Lôdơby như khi ở nhà ngục Hương Cảng.

Nhật ký trong tù thể hiện khát vọng độc lập, tự do, và được thể hiện nhất quán trong tư tưởng Hồ Chí Minh: “Thà chết không cam nô lệ mãi (Nhật ký trong tù); “Thà hy sinh tất cả chứ nhất định không chịu mất nước, nhất định không chịu làm nô lệ!” (19-12-1946); “Không có gì quý hơn độc lập, tự do” (1967), v.v..

Nhật ký trong tù thể hiện nhất quán tư tưởng Hồ Chí Minh: dùng văn chương làm vũ khí để chiến đấu chống kẻ thù, đó là “Nay ở trong thơ nên có thép, Nhà thơ cũng phải biết xung phong”, và sau đó là: “Văn học nghệ thuật cũng là một mặt trận, anh chị em là chiến sĩ trên mặt trận ấy”v.v...

Nói về Nhật ký trong tù, Giáo sư Đặng Thai Mai trong bài trả lời phỏng vấn đã nhấn mạnh, Hồ Chí Minh là người thi sĩ đầu tiên “đã đưa vào thơ chữ Hán của Việt Nam một nội dung mới... Qua tập thơ, người đọc rất dễ dàng nhận rõ tư tưởng và tình cảm của một chiến sĩ cộng sản đối với Tổ quốc và nhân dân Trung Quốc, dưới những ngày đất nước Trung Hoa còn quằn quại dưới sự thống trị của bè lũ Tưởng Giới Thạch”(12).

Và Giáo sư Hoàng Tranh - Trung Quốc, trong cuốn sách Hồ Chí Minh với Trung Quốc, Nxb. Sao mới, xuất bản 8/1990, tr.148-149 đã viết: “Các bài thơ trong ngục của Hồ Chí Minh có thể nói là tập sử thi, nó kể lại quãng đời trong ngục của Hồ Chí Minh ở các nhà giam, nhà tù chính quyền Quốc dân đảng ở Quảng Tây, phản ánh chân thực một phần bộ mặt xã hội Trung Quốc trong khoảng thời gian từ năm 1942-1943”.

Tìm hiểu lại sự ra đời, quá trình lưu lạc, dịch và công bố Nhật ký trong tù- tác phẩm thơ quý giá của Hồ Chí Minh gắn liền với 13 tháng bị giam cầm (1942-1943) ở Quảng Tây, Trung Quốc, chúng ta hiểu sâu sắc hơn những giá trị mà Hồ Chí Minh chiến đấu và hướng tới. 40 năm sau khi Hồ Chí Minh đi xa, ánh sáng trí tuệ và những phẩm cách cao quý của Hồ Chí Minh toả sáng từ Nhật ký trong tù, những nhìn nhận, đánh giá của các nhà khoa học, những người nghiên cứu, phê bình văn học trong nước và quốc tế về Nhật ký trong tù v.v... càng làm cho các thế hệ người Việt Nam cảm thấy xúc động và tự hào về người anh hùng giải phóng dân tộc và Nhà văn hoá kiệt xuất của Việt Nam như UNESCO đã vinh danh. Hồ Chí Minh là Người đã dành cả cuộc đời mình cho sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, giải phóng con người. Đó cũng chính là sự nghiệp văn hoá, nhân văn cao cả nhất, nó đồng điệu với ánh sáng toả ra từ những hoạt động sáng tạo văn hoá, từ những bài thơ của Nhật ký trong tù ra đời cách đây gần 70 năm (1942-1943).

Chỉ ra những nghi ngờ vô căn cứ, những thủ đoạn bôi nhọ gượng ép của Tiến sĩ Lê Hữu Mục, của Linh mục Nguyễn Hữu Lễ, của nhóm làm phim Sự thật về Hồ Chí Minh cũng chỉ muốn khẳng định rằng, sự thật sẽ trường tồn. Sức sống bền vững của tác phẩm Nhật ký trong tù, nhân cách của Hồ Chí Minh toả ra từ tác phẩm sẽ còn đọng lại mãi trong trái tim và khối óc của những người yêu chuộng hoà bình, tự do, công lý, và đó là sự tự khẳng định hùng hồn nhất trước mọi sự xuyên tạc, trước những lời ngụy tạo, những âm mưu, toan tính, dù họ mang danh là ai và có chủ đích gì./.

---------------

(1) Theo Nhật ký trong tù bản gốc và bản dịch các lần đã xuất bản 1960, 1993, 2003, trong Bài 108- Đáo đệ tứ chiến khu chính trị bộ, Chủ tịch Hồ Chí Minh viết: “Quảng Tây giải khắp mười ba huyện, Mười tám nhà lao đã ở qua”. Còn trong Hồ Chí Minh Toàn tập, xuất bản 1995, tập 3, trang 628, phần chú thích số 29 ghi: “Trong hơn một năm trời, Người lần lượt bị giam trong khoảng 30 nhà tù của 13 huyện ở tỉnh Quảng Tây”. Ở bài viết này, tác giả sử dụng thông tin của Chủ tịch Hồ Chí Minh viết chính trong tác phẩm Nhật ký trong tù.

(2), (3) Hồ Chí Minh, Nhật ký trong tù, Nxb. CTQG, H, 2003, tr.85, 215

(4) ................

(5) Tuy nhiên, theo ông Trần Đắc Thọ (băng ghi âm gửi cho Bảo tàng Hồ Chí Minh): người nhận cuốn sổ tay là ông Hồ Viết Thắng, lúc đó là Phó ban Cải cách ruộng đất Trung ương, từ gia đình một đồng bào người dân tộc (chưa rõ ở Cao Bằng hay Long Châu?) chuyển đến. Chính tay ông Hồ Viết Thắng đã trực tiếp chuyển lên cho Chủ tịch Hồ Chí Minh.

(6) Theo lời kể của ông Hà Văn Kỉnh, người nhận cuốn sổ, lưu tại Bảo tàng Hồ Chí Minh.

(7) Xuân Diệu, Yêu thơ Bác, Tạp chí Văn học, số 5/1996, 1-11

(8) Axtơrôginđô Pêrêira, Đọc Nhật ký trong tù, báo Nhân dân chủ nhật, 21-1-1962

(9) J. Lacouture, Hồ Chí Minh, Seuil, Paris, 1967, tr.62-63.

(10) Nghiên cứu học tập thơ văn Hồ Chí Minh, Nxb. KHXH, H, 1979, tr.539-542

(11) Quách Mạt Nhược, Cảm tưởng sau khi đọc tập thơ Nhật ký trong tù, báo Nhân Dân, ra ngày 13-11-1960.

(12) Hồ Chí Minh, Nhật ký trong tù, Sđd, tr.342

TS. Văn Thị Thanh MaiBảo tàng Hồ Chí Minh http://tuyengiao.vn/Home/MagazineStory.aspx?mid=46&mzid=335&ID=951 

 

VỤ ÁN NGUYỄN ÁI QUỐC Ở HỒNG KÔNG VÀ TÌNH BẠN THỦY CHUNG HỒ CHÍ MINH - LOSEBY TS. Văn Thị Thanh Mai  Ban Tuyên giáo Trung ương Mùa xuân năm 1930, sau khi triệu tập và chủ trì thành công Hội nghị hợp thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam, Nguyễn Ái Quốc - Tống Văn Sơ tiếp tục ở lại Hồng Kông, hoạt động cách mạng. Người ở tại ngôi nhà 186 phố Tam Kung, Cửu Long - Hương Cảng, và nơi đó trở thành trụ sở liên lạc bí mật giữa Nguyễn Ái Quốc và một số đồng chí khác. 1. Nguyễn Ái Quốc những năm 1931-1933 Kể từ khi thay mặt Hội những người Việt Nam yêu nước tại Pháp ký tên vào bản Yêu sách của nhân dân An Nam gửi hội nghị Vecxay - Pháp, cho đến khi sáng lập Đảng Cộng sản Việt Nam, Nguyễn Ái Quốc đã trở thành một nhân vật quan trọng trong kế hoạch lùng bắt của thực dân Pháp. Vì vậy, hoạt động giữa vòng vây của nhiều kẻ thù, kèm theo một án tử hình vắng mặt của toà Đại hình Vinh theo phán quyết số 115 (10-10-1929), cùng lệnh truy nã ráo riết của thực dân Pháp luôn là những khó khăn, là những hiểm nguy cận kề đối với Nguyễn Ái Quốc. Trong khi những bản tin hàng ngày của cảnh sát hình sự Bắc Kỳ luôn cập nhật những thông tin hoạt động và ảnh của Nguyễn Ái Quốc: “Tin tình báo: Đã ở lâu năm tại Mỹ, Anh, Pháp và Nga, hiện nay có lẽ đang ở Viễn Đông, có thể là Đông Dương”([1]), thì dù đã rất cẩn trọng nhưng thật không may, địa chỉ Nguyễn Ái Quốc ở Hồng Kông đã vô tình rơi vào tay mật thám Anh (khi cảnh sát Xingapo bắt dược Sécgiơ Lơphơrăng - Serge Lefranc). Cuộc mặc cả giữa mật thám Pháp ở Đông Dương và mật thám Anh ở Hồng Kông, kèm theo những điều kiện có lợi cho cả hai bên đã dẫn đến cuộc vây ráp, bắt lén Nguyễn Ái Quốc - Tống Văn Sơ ở số nhà 186 Tam Kung - Hương Cảng (6-6-1931). Thực dân Pháp rất mừng trước việc Nguyễn Ái Quốc bị bắt. Toàn quyền Rôbanh (Robin) đã điện từ Hà Nội vào báo tin cho Bộ trưởng Bộ Thuộc địa Pháp, Bộ Ngoại giao Pháp và Tổng Lãnh sự Pháp tại Hồng Kông về “niềm vui bất ngờ này” và đồng thời mở cuộc vận động chính quyền Hồng Kông giao Nguyễn Ái Quốc cho chính quyền Pháp bằng cách dẫn độ về Đông Dương hoặc giam giữ ở một nơi xa xôi nào đó của Anh trên nguyên tắc “có đi có lại”, chứ tuyệt nhiên không được “trả tự do” cho Người, vì “trả tự do cho con người vô cùng năng động và nguy hiểm này là khả năng cần phải tránh bằng mọi giá”([2]). Không chỉ có vậy, nhấn mạnh việc “trả tự do cho Nguyễn Ái Quốc chỉ có thể làm trầm trọng thêm những hoạt động có hại của phong trào Đông Dương”, chính quyền Pháp còn vận động chính quyền Anh ở Luân Đôn giao Nguyễn Ái Quốc cho chúng, v.v..  Trong khi đó, biết tin Nguyễn Ái Quốc bị bắt, Hồ Tùng Mậu, qua Liên đoàn Quốc tế cứu tế đỏ đã đến gặp luật sư Lôdơbi (Francis Henry Loseby) - một luật sư tiến bộ người Anh ở Hồng Kông nhờ giúp đỡ. Việc bắt lén người trái pháp luật đã bị bại lộ khi báo chí đồng loạt đưa tin sự kiện Nguyễn Ái Quốc bị bắt. Và để hợp pháp hóa việc bắt giữ, Thống đốc Hồng Kông đã phải ra lệnh bắt giam Người nhiều lần và Sở cảnh sát Hồng Kông buộc phải đồng ý để luật sư vào gặp Tống Văn Sơ (24-6-1931). Luật sư đã tìm cách bào chữa và ngăn cản âm mưu của chính quyền Hồng Kông giao nộp Nguyễn Ái Quốc cho chính quyền thực dân Pháp ở Đông Dương. Gặp gỡ và hỏi chuyện Tống Văn Sơ ở nhà lao, sau khi tiếp xúc và trả lời những câu hỏi liên quan đến vụ án mà luật sư nêu ra, người tù Tống Văn Sơ cảm ơn sự quan tâm của luật sư đối với mình, và tỏ ý băn khoăn vì không có tiền để trả công cho ông. Trước một người thanh niên Việt Nam gầy, xanh, song vẻ cương nghị, sự thông minh trong từng câu nói bằng tiếng Anh và đôi mắt sáng đã làm luật sư xúc động. Luật sư chân tình nói: Tôi nhận giúp vì danh dự chứ không phải vì tiền. Luật sư nói sẽ ra sức cứu giúp, mong người tù hãy tin tưởng và hãy cung cấp cho luật sư những điều gì có thể giúp trong việc bênh vực…Và rằng, biết được mỗi người cách mạng đều có bí mật riêng của họ, nên ông đã không muốn hỏi thêm nhiều nữa… Thời gian Tống Văn Sơ bị giam giữ cũng đồng thời là khoảng thời gian nước rút của cuộc đua giữa một bên là gia đình luật sư và những người bảo vệ Tống Văn Sơ, một bên khác là sự cấu kết, có điều kiện của mật thám Anh và mật thám Pháp muốn hãm hại Tống Văn Sơ. Dưới sức ép của dư luận và những phương tiện thông tin báo chí như: Báo Nhân Đạo của Đảng Cộng sản Pháp ngày 19-6-1931 đăng bài “Bọn đế quốc câu kết với nhau. Người Anh đã bắt nhà cách mạng An Nam ở Thượng Hải” - thực chất Người bị bắt ở Hồng Kông và khẳng định: “Vụ bắt Nguyễn Ái Quốc không dập tắt được làn sóng cách mạng của nhân dân Đông Dương”. Báo Điện tín Hồng Kông ngày 22-6-1931 thì đưa tin “Một vụ bắt giữ quan trọng ở Hồng Kông. Thành công của Chính phủ Pháp. Nhà lãnh đạo An Nam bị bắt”, còn báo Bưu điện Hoa Nam buổi sáng ngày 20-7-1931 khi đang bài “Vụ án Nguyễn- Người yêu nước” đã đưa ra câu hỏi đặt ra trong Phủ Toàn quyền Đông Dương là” hiện Nguyễn Ái Quốc có bị trục xuất hay không”, v.v.. luật sư Lodơbi đã đưa vụ án Tống Văn Sơ ra xử trước Tòa tối cao.  Lần đầu tiên trong lịch sử thuộc địa, Toà án tối cao phải xét xử một bản án chính trị. Tính chất đặc biệt của vụ án, sự giúp đỡ cùng tài trí của luật sư và người cộng sự, sự thông minh và nhất quán trong từng câu trả lời của Tống Văn Sơ đã buộc toà án phải xét xử một cách công khai. Tống Văn Sơ phải trải qua ba cuộc thẩm vấn của Thư ký Trung Hoa vụ Hồng Kông và 9 phiên toà xét xử tại Hồng Kông (ngày 31-7-1931 là phiên thứ nhất, diễn ra trong không khí căng thẳng, quyết liệt và phiên cuối cùng kết thúc vào ngày 12-9-1931). Luật sư Gien Kin (F.C. JenKin), người cộng sự thay mặt luật sư Lôdơbi bào chữa trước toà cho Tống Văn Sơ suốt chín phiên đã vạch ra những điểm sai trái, vi phạm luật của chính quyền Hồng Kông. Ngay phiên thứ nhất (31-7-1931), luật sư đã cho rằng: “Những bị can đã bị cảnh sát bắt ngày 6 tháng 6 mà không có lệnh bắt giữ là một việc làm bất hợp pháp”([3]). Ở phiên thứ hai (14-8-1931) thì ông nhấn mạnh: “Chỉ có chính quyền mới là người có quyền trục xuất ngay tức khắc và ban hành bất cứ một lệnh nào. Yêu cầu Tòa đề nghị công tố bảo đảm không thực hiện lệnh trục xuất chừng nào tính pháp lý của lệnh đó chưa được khẳng định”([4]). Cũng tại phiên thứ hai, luật sư cho rằng: lời khai có tuyên thệ của Tống Văn Sơ tố cáo nội dung thẩm vấn của ban Thư ký Trung Hoa vụ do Công tố Alabaxtơ đọc không đúng luật, trong đó nêu rõ ý kiến của nguyên đơn là nếu bị “trục xuất đến Đông Dương, tôi (Tống Văn Sơ) sẽ bị giết, dù có xét xử hay không xét xử”. Phiên tòa thứ ba (15-8-1931) là một cuộc tranh cãi về trục xuất, và phản đối việc giao nộp Tống Văn Sơ cho người Pháp…trong đó Tống Văn Sơ nói rằng” Tôi không muốn bị trục xuất. Tôi muốn được tự do… tôi muốn được sang Anh quốc”([5]). Tiếp theo, trong phiên thứ tư (20-8-1931), Tòa tuyên bố lệnh trục xuất thứ nhất là sai do nội dung thẩm vấn sai, và Công tố tuyên bố lệnh trục xuất thứ hai vừa được ban hành vào chiều ngày thứ 7 (15-8). Luật sư cho rằng việc ban hành một lệnh mới giữa hai phiên tòa là sai trái…Tại phiên tòa thứ năm (24-8-1931), luật sư đề nghị Tòa áp dụng Luật Bảo thân (Habeas Corpus) cho Tống Văn Sơ. Điểm đặc biệt của phiên này là những lời chỉ trích mạnh mẽ Hội đồng hành pháp về “sự lừa dối và bịp bợm”. Theo luật sư cả hai lệnh trục xuất (lệnh trục xuất và lệnh buộc phải lên một tàu biển) cũng đều bất hợp pháp… Ông cho rằng “lệnh trục xuất Nguyễn Ái Quốc về Đông Dương thực chất là sự dẫn độ trá hình nhằm đưa Nguyễn Ái Quốc vào chỗ chết”. Và lệnh trục xuất có điều kiện này chính là nhằm pháp hóa nội dung bức thư ngày 31-7-1931 của Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Pháp gửi Bộ trưởng Bộ Thuộc địa Pháp nói Bộ Thuộc địa Anh hứa sẽ làm mọi cách để ngăn chặn Nguyễn Ái Quốc trên tinh thần “sẽ yêu cầu Bộ Thuộc địa làm mọi cách để kẻ phiến loạn Đông Dương này không thể tiếp tục hoạt động được nữa”. Trong phiên thứ sáu (25-8-1931), luật sư yêu cầu Công tố tuyên bố tài liệu đánh máy câu hỏi và câu trả lời của Tống Văn Sơ do Trung Hoa Thư ký vụ đưa ra, trong đó nêu Tống Văn Sơ cung khai bí danh thứ ba Nguyễn Ái Quốc “là tài liệu giả” để ép cung. Trước tòa, công tố viên đã đọc lời khai của Tống Văn Sơ trong các phiên thẩm vấn, nhưng Người đã không công nhận những điều xuyên tạc trong biên bản, đồng thời, sự thông minh, nhất quán và thận trọng trong từng câu trả lời, đã khiến Tòa không thể khép Người vào bất cứ tội danh nào để đưa về Đông Dương. Đến phiên thứ bảy (2-9-1931), những tình tiết cụ thể cho thấy: sự thừa nhận Tống Văn Sơ bị bắt, bị giam giữ bất hợp pháp cho thấy chính quyền Hoàng gia có hai đuối lý theo điều khoản trong sắc lệnh của Hồng Kông, vì vậy: trục xuất Tống Văn Sơ nghĩa là “không thể làm cho việc giam giữ bất hợp pháp trở thành hợp pháp bằng việc ban hành một lệnh hợp lệ”([6]). Vấn đề đòi trả tự do cho Tống Văn Sơ không được giải quyết dứt điểm tại Tòa Hồng Kông, bởi rằng: dù biết Nguyễn Ái Quốc vô tội, biết chính quyền thực dân Pháp muốn đưa Người về Đông Dương để in án tử hình, song để “không làm mất lòng nhau”, chính quyền Luân Đôn vẫn chỉ thị Thống đốc Hồng Kông ra lệnh trục xuất Nguyễn Ái Quốc về Đông Dương. Trong phiên thứ tám (11-9-1931), mặc dù đã thừa nhận những điều sai trái trong quá trình bắt Người, song Tòa vẫn quyết định thực hiện lệnh trục xuất Nguyễn Ái Quốc. Luật sư GienKin đã kịch liệt phản đối về tính hợp pháp lệnh trục xuất của Thống đốc, và thông báo sẽ kháng án lên Hội đồng Cơ mật. Và phiên cuối cùng - phiên thứ chín (12-9-1931), Tòa đã cho phép kháng án lên Hội đồng Cơ mật và chỉ thị rằng: hồ sơ phải được chuẩn bị và gửi đi trong vòng ba tháng. Tiền án phí và những thủ tục bắt buộc đã được luật sư lo liệu đầy đủ và hai người bạn của luật sư là luật sư Đơnít Nôen Pơrít (Denis Noel Pritt) và Risớt Xtaphớt Cơríp (Stafford Cripps) đã nhận lời giúp đỡ Tống Văn Sơ. Theo luật sư Risớt Xtaphớt Cơríp, vụ án này là một biểu hiện rất xấu cho chính quyền Hồng Kông và Bộ Thuộc địa, và nếu xét xử, thì chắc chắn Nguyễn Ái Quốc thắng lợi, vì lệnh trục xuất của Thống đốc Hồng Kông đã vượt quá giới hạn. Trên cơ sở đó, để không làm mất uy tín của chính quyền Hồng Kông, luật sư đại diện Bộ Thuộc địa Anh đã tìm cách thoả thuận với  luật sư của Tống Văn Sơ. Kết quả của cuộc thoả thuận (vẫn thực hiện lệnh trục xuất của Thống đốc Hồng Kông, nhưng hủy bỏ lệnh phải đi trên một con tàu của Pháp, đến một địa điểm thuộc lãnh thổ của Pháp, mà được tự do lựa chọn nơi mình đến) đã được trình lên nhà Vua, được nhà Vua đồng ý. Toà án Viện Cơ mật Hoàng Gia Anh đã đồng ý trả tự do cho Tống Văn Sơ, và ngày 28-12-1932, Tống Văn Sơ định đi đến nước Anh, song khi đi đến Xinhgapo, Tống Văn Sơ lại bị chính quyền sở tại buộc quay trở lại Hồng Kông và ngày 19-1-1933, Người lại bị bắt giam. Ngay khi ấy, Người đã kịp thời viết thư báo tin cho luật sư Lôdơbi và nhờ ông giúp đỡ. Luật sư đã đề nghị Thống đốc Hồng Kông can thiệp, và Thống đốc đã buộc phải ra lệnh thả Tống Văn Sơ và hạn trong ba ngày Tống Văn Sơ phải rời khỏi Hồng Kông. Một lần nữa gia đình luật sư Lodơbi lại bênh vực và cứu Tống Văn Sơ ra khỏi nhà tù. Kế hoạch di chuyển và bí mật tổ chức cho Tống Văn Sơ trốn đã được vạch ra. Khi ở tạm thời trong Ký túc xá Hội Thanh niên Thiên chúa giáo Trung Hoa (YMCA), khi thì ở ngay trong nhà của luật sư Lodơbi, cuối cùng ngày 22-1-1933, Nguyễn Ái Quốc - Tống Văn Sơ đã cải trang thành một thương gia Trung Quốc giàu có, và với một viên thư ký tháp tùng (thư ký của luật sư, tên Lung Ting Chang), Người đi xuồng ra khơi, rồi lên tàu Anhui đi Hạ Môn (Amoy). Bí mật rời Hồng Kông, tàu cập bến Hạ Môn vào ngày 25-1-1933, vừa đúng 30 Tết âm lịch. Ở Hạ Môn một thời gian, Người lên Thượng Hải, và sau khi nhờ bà Tống Khánh Linh giúp đỡ, Nguyễn Ái Quốc bắt liên lạc được với Quốc tế Cộng sản và trở về Liên Xô an toàn sau đó. 2. Tình bạn thủy chung Hồ Chí Minh - Lôdơbi Sau khi rời khỏi Hồng Kông, Nguyễn Ái Quốc đã hai lần viết thư cho luật sư Lôdơbi, nhưng vì sợ nhà cầm quyền tìm ra địa chỉ của Người nên luật sư đã không trả lời. Trong thời gian đó, Tống Văn Sơ tiếp tục hành trình tìm đường giải phóng dân tộc. Mùa xuân năm 1941, Người trở về Tổ quốc, trực tiếp lãnh đạo phong trào cách mạng cả nước. Và giương cao ngọn cờ độc lập, tự do, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản do Hồ Chí Minh đứng đầu, cuộc cách mạng giải phóng dân tộc mùa thu năm 1945 đã thành công. Nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời, và người Thanh niên Việt Nam -Tống Văn Sơ được gia đình luật sư cứu giúp năm nào ở Hồng Kông, giờ đây trở thành Chủ tịch nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà. Vẫn tiếp tục đấu tranh cho hoà bình, độc lập, tự do và thống nhất Tổ quốc, cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp của nhân dân Việt Nam đã giành được thắng lợi sau 9 năm kháng chiến gian khổ. Tuy nhiên, để có một nền hoà bình trọn vẹn ở cả hai miền Nam, Bắc, nhân dân Việt Nam vẫn phải tiếp tục vừa xây dựng CNXH ở miền Bắc, vừa tiến hành cuộc đấu tranh giải phóng ở miền Nam. Là lãnh tụ, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn bộn bề công việc, song dù bận, Người vẫn không quên gửi thư, thiếp và quà đến gia đình luật sư Lodơbi mỗi dịp Nôen, khi Xuân về, Tết đến. Năm 1956, Chủ tịch Hồ Chí Minh gửi thư và ảnh của Người đến gia đình luật sư và gia đình luật sư cũng đã gửi thư và ảnh cho Chủ tịch Hồ Chí Minh. Mùa xuân năm 1960, nhận lời mời của Chủ tịch Hồ Chí Minh, hai vợ chồng luật sư cùng người con gái đã sang ăn Tết cổ truyền với nhân dân Việt Nam (26-1 đến 3-2-1960), thăm đất nước mà họ đã từng được nghe qua lời kể của người tù từ năm 1931. Trong chuyến đi thăm Vịnh Hạ Long, mỏ than Cẩm phả, thăm Bảo tàng cách mạng Việt Nam, nhà máy Cơ khí Hà Nội, Trại nhi đồng miền Nam tại Hà Nội,.. câu chuyện kể về “cành đào Lôdơbi”, tấm thịnh tình của người dân Việt Nam tri ân gia đình luật sư Lôdơbi - những người đã có công cứu thoát người con ưu tú nhất của dân tộc Việt Nam trong bối cảnh hiểm nghèo, đã không chỉ làm đẹp thêm những phẩm cách thủy chung, cao quý của người dân đất Việt, mà còn làm ấm lòng những vị khách quý của Bác Hồ. Trở về Hồng Kông, luật sư đã viết thư cho Chủ tịch Hồ Chí Minh (19-2-1960), bày tỏ lòng cảm ơn Người và sự hiếu khách của nhân dân Việt Nam đối với gia đình ông trong những ngày thăm Việt Nam. Không chỉ có vậy, ông viết: “Chúng tôi không thể quên đất nước Việt Nam tươi đẹp, những khuôn mặt rạng rỡ nụ cười của con người Việt Nam, và con đường mà tất cả các bạn đã trải qua để dẹp bỏ mọi dấu vết đau thương của quá khứ… và Ngài nói rằng tôi “đã cứu sống ngài”, điều đó có thể đúng, nếu vậy thì đó chính là việc làm tốt nhất mà tôi đã từng làm, và đó mãi mãi là một việc làm sáng suốt; về phần tôi thì tôi thấy mình đã được đền đáp hơn nhiều với những ký ức về những ngày ở Việt Nam, và những món quà mà tôi được tặng sẽ luôn là vật kỷ niệm về những ngày tuyệt vời đó”[7]. 7 năm sau đó, luật sư Lôdơbi qua đời. Báo Hoa Nam buổi sáng ở Hồng Kông (1967) đưa tin luật sư mất, cùng những dòng chữ thân yêu của gia đình với nội dung: Xin đừng mang hoa đến viếng, hãy dùng số tiền phúng viếng đó để giúp đỡ người nghèo. Nhận được tin vị ân nhân đã cứu sống mình qua đời, không với tư cách Chủ tịch nước, không ở cương vị Quốc gia, giữa nồng hậu thân tình gia đình, vòng hoa gửi Kính viếng Luật sư của vị Chủ tịch nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa giản dị với dòng chữ: "Hồ Chí Minh kính viếng". Hai năm sau đó, khi Chủ tịch Hồ Chí Minh kính yêu của chúng ta qua đời, Điện chia buồn của gia đình luật sư gửi Lãnh sự quán Việt Nam tại Quảng Châu - Trung Quốc in đậm dòng chữ: "Được tin Chủ tịch qua đời, xin bày tỏ tình cảm sâu sắc nhất", có kèm chữ ký của Bà luật sư cùng người con gái. Cùng với thời gian, tình nghĩa trọn vẹn thuỷ chung của Hồ Chí Minh với luật sư Lôdơbi, tấm lòng trước sau như một của Đảng, Nhà nước, Chính phủ và Nhân dân Việt Nam đối với gia đình luật sư Lôdơbi, cũng như gia đình luật sư Lôdơbi đối với Việt Nam sẽ vẫn còn lưu truyền mãi. Đâu đó trong bức tranh thêu Chùa Một Cột Chủ tịch Hồ Chí Minh tặng luật sư, trong bộ quần áo, mũ, giày, kính gia đình luật sư tặng và Chủ tịch Hồ Chí Minh đã dùng năm nào, trong những bức ảnh của gia đình Luật sư Lôdơbi, trong những kỷ vật, những sưu tập tài liệu liên quan đến vụ án Hồng Kông những năm 1931-1933.., đang lưu giữ tại bảo tàng Hồ Chí Minh, bảo tàng cách mạng Việt Nam, Khu di tích Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Phủ Chủ tịch và ở những nơi khác nữa trên mảng đất Việt Nam, tại gia đình luật sư, vẫn thấy hiển hiện một tình bạn cao cả, một ân tình sâu nặng Hồ Chí Minh - Lôdơbi mà muôn đời các thế hệ con cháu mai sau ngưỡng mộ và chiêm nghiệm. [1] Vụ án Nguyễn Ái Quốc ở Hồng Kông, Nxb. CTQG, H, 2004, tr.50 [2] Robin, Điện khẩn mật mã, Hà Nội ngày 8/6/1931 trong cuốn Vụ án Nguyễn Ái Quốc ở Hồng Kông, Nxb. CTQG, H, 2004, tr.72 [3] Vụ án Nguyễn Ái Quốc ở Hồng Kông, Nxb. CTQG, H, 2004, tr.118 [4] Vụ án Nguyễn Ái Quốc ở Hồng Kông, Nxb. CTQG, H, 2004, tr.130 [5] Vụ án Nguyễn Ái Quốc ở Hồng Kông, Nxb. CTQG, H, 2004, tr.135-136 [6] Vụ án Nguyễn Ái Quốc ở Hồng Kông, Nxb. CTQG, H, 2004, tr.151 [7] Vụ án Nguyễn Ái Quốc ở Hồng Kông, Nxb. CTQG, H, 2004, tr.250 Các nội dung khác: CHUYỆN KỂ BÁC HỒ VỚI THIẾU NIÊN, NHI ĐỒNG (02/11/2011) BỘ SƯU TẬP BÁO CHỦ TỊCH HỒ CHÍ MINH ĐÃ ĐỌC HIỆN ĐANG TRƯNG BÀY TẠI DI TÍCH PHỦ CHỦ TỊCH (02/11/2011) NGUYỄN ÁI QUỐC TRÊN ĐẤT NƯỚC CỦA LÊNIN (1923-1924) (01/11/2011) TÌM HIỂU NHỮNG HOẠT ĐỘNG CỦA NGUYỄN TẤT THÀNH TỪ NĂM 1911 ĐẾN NĂM 1920 (01/11/2011) Công đoàn Khu Di tích tham gia giải thể thao Công đoàn Bộ VHTTDL lần thứ II (30/08/2011)

http://ditichhochiminhphuchutich.gov.vn/ContentDetail.aspx?id=593